سمنان شهری کهن با آثار تاریخی متعدد و متنوع و بافتی تاریخی با وسعت بیش از ٣٧۵ هکتار، دارای بزرگ‌ترین بافت تاریخی استان سمنان، مرکز استان سمنان و شهری مهم که وجود آثار تاریخی متعدد گواهی بر اهمیت و غنای تاریخی و فرهنگی این کهن شهر است.


شهری که در آن می‌توان با طی مسافتی اندک کویر و باغ‌راه‌ها را مشاهده کرد. شهری با موزه‌های متنوع، مساجد و کاروانسراهای زیبا و منحصر به فرد و مردمانی فرهیخته و هنرمندانی برجسته و در مجموع اینکه سمنان را باید دید.

در این گزارش، مهم‌ترین جاذبه‌های سمنان معرفی می‌شود تا شاید بتوان بخشی از ظرفیت‌های این شهر زیبا و گردشگرپذیر را معرفی کرد.

سابقه تاریخی
سمنان از دیرباز یکی از شهرهای چهاردهمین ایالت تاریخی «ورن» یا «ورنه» از تقسیمات ۱۶گانه باستانی بوده است. برخی از محققان و مورخان این شهر را جزو ایالت‌های مادها و برخی دیگر جزو ایالت‌های پارت‌ها به حساب می‌آوردند.

ویژگی‌های جغرافیایی و فرهنگی
شهرستان سمنان مرکز استان سمنان است. این شهرستان در ۲۰۵ کیلومتری شرق تهران و بر سر راه تهران به خراسان واقع شده است. سمنان زادگاه شخصیت‌ها و مفاخر بزرگ علمی و فرهنگی و عرفانی بوده است و از گذشته‌های دوره همواره به عنوان شهری که صاحب بزرگان دین و علم بوده مطرح شده است. بزرگانی مانند حاج ملاعلی حکیم الهی سمنانی، مشتاق سمنانی، شیخ محمد فانی سمنانی، ملا غلام‌حسین هراتی، شهاب سمنانی و بسیاری از شخصیت‌های دیگر از بزرگان این منطقه هستند که در تاریخ دین و عرفان و هنر خوش درخشیده‌اند.

صنایع‌دستی و سوغات
سفال و سرامیک، گلیم‌بافی، ساخت سازهای سنتی و… از جمله صنایع‌دستی شاخص سمنان است و ناگفته نماند که سمنان به عنوان شهر خلاق سفال شناخته شده است. نان سنتی، شیرمال، کماچ و… از جمله سوغات سمنان است.

اماکن تاریخی و جاذبه‌های دیدنی

موزه گرمابه پهنه
این بنا به عنوان گرمابه مورد استفاده قرار می‌گرفته و در مجاورت راسته بازار قدیم شهر واقع و تاریخی بیش از ۶۰۰ سال را پشت سر گذرانده است. به استناد کتیبه سر در آن، بنا در زمان سلطنت میرزا ابوالقاسم بابرخان پادشاه دوره تیموری و به دستور وزیرش خواجه غیاث‌الدین محمد بن خواجه تاج‌الدین بهرام سمنانی ساخته شده است. پس از ثبت بنای آن در سال ۱۳۵۵ در فهرست آثار ملی، در سال ۱۳۶۵ تعمیرات اساسی و زیربنایی آن آغاز و پس از باز پیرایی در سال ۱۳۷۳ به صلاحدید کارشناسان به موزه تغییر کاربری داده شد. این بنا با مساحت تقریبی ۱۰۰۰ متر مربع که در شمال غرب پهنه ساخته شده دارای ۲ درگاه ورودی زنانه و مردانه است. ورودی مردانه دارای دو صفه است که از سه طرف کاشی‌کاری‌های زیبا آن را احاطه کرده است و مجموعه کاشی‌کاری‌های سر در آن طبق آنچه در گوشه کار درج شده «عمل زین‌العابدین سمنانی» است. سقف گرمخانه آن را گنبد زیبایی پوشانده است و نورگیرهای متعدد این محل را زیباتر کرده است.

موزه مهر و سکه کومش
موزه مهر و سکه در تیمچه پهنه با فاصله اندکی از موزه گرمابه پهنه واقع است. موزه مهر و سکه سمنان یکی از موزه‌های غنی و منحصر به فرد ایران است. این موزه، نخستین موزه تخصصی سکه و مُهر در استان سمنان است. در این مجموعه تخصصی، مُهرها، ابزارهای مبادلاتی کالا از قبیل حلقه‌های مبادلاتی، پول‌های اولیه، سکه، اسکناس، سفته و برات و ابزارهای نگهداری پول، از ابتدای تاریخ ایران تا عصر حاضر به نمایش در آمده است.

موزه عمارت باغ امیر سمنان
عمارت باغ امیر از بناهای تاریخی، دیدنی و معروف سمنان است که در دوره قاجار ساخته شده و هم‌جوار با باغ بزرگ امیر اعظم بوده است. علت نام‌گذاری این بنا به نام عمارت «باغ امیر» هم‌جواری آن با باغ بزرگ «امیر اعظم» بوده است. این عمارت که بیش از سه هزار متر مربع وسعت دارد خانه یکی از بزرگان و تجار سمنان به نام حاج میرزا آقا فامیلی بوده است که توسط فرد علاقه‌مند و خوش‌ذوقی به نام «محمد عزیز الدین» تبدیل به موزه خصوصی اشیا با ارزش معاصر شهر سمنان شده است. در بخش موزه‌ای مجتمع تاریخی، فرهنگی و گردشگری باغ امیر می‌توانید با قسمتی از تاریخ سمنان و اشیا مورد استفاده مردم در گذشته شامل بخش‌های چاپ، رادیو، تلفن و مخابرات، اسناد موسیقی عکس و سینما آشنا شوید.

تکیه پهنه
قدمت تکیه پهنه به دوره قاجار می‌رسد. این تکیه زیبا از جنوب شرق به وسیله راهروی باریک و مسقف به مسجد امام و از شمال غربی به مسجد امام و از شمال غربی به مسجد جامع و حمام پهنه از جنوب غربی به امام‌زاده یحیی (ع) و از سمت شرق به تیمچه حضرت راه دارد. در گذشته سقف تکیه پوشیده نبوده است و در دوره پهلوی سقفی از کلاف‌های چوب و فلزی به صورت شیروانی برای تکیه تعبیه می‌کنند. تکیه در ۲ طبقه ساخته شده که طبقه اول را مغازه‌ها و حجره‌ها تشکیل می‌دهد و طبقه دوم که خاص طبقه اشراف و بانوان بوده و به صورت ایوان است، در ایام محرم و تعزیه‌خوانی برای تماشای مراسم از آن استفاده می‌کردند. دور تا دور و سر مغازه‌ها و ایوان‌ها کاشی‌کاری‌های زیبایی ساخته شده است. این تکیه در انتهای راسته بازار پایین (بازارحضرت) و مجاور امامزاده یحیی (ع) قرارگرفته است.

تکیه ناسار
این تکیه از نظر فرم و شکل ظاهر بسیار شبیه به تکیه پهنه است به جز آنکه در وسط آن حوضی بزرگ ساخته شده است. در طبقه پائین تکیه مغازه‌هایی وجود دارد و طبقه بالای آن ایوان‌هایی برای تماشای مراسم تعزیه بوده است. در بخش جنوبی تکیه ناسار یکی از بهترین و بزرگ‌ترین نمونه‌های آب انبار سمنان به نام «آب انبار ناسار» قرار دارد که با پله‌های متعدد و غلام‌گردش‌ها به محل برداشت آب منتهی می‌شود. سقف تکیه پوشیده است و یک شیروانی بزرگ و قرمز رنگ با پنجره‌های مشبک سبز بر روی آن ساخته شده است.

بازار سمنان
بازارهای سنتی شریان حیاتی اقتصاد شهر از زمان‌های دور تا کنون هستند. سمنان نیز از وجود چنین بازاری با معماری دوران قاجار بی‌بهره نیست. از خیابان شهدای کنونی که وارد بازار می‌شوی و بازار بالا را به سمت جنوب طی می‌نمایی عناصر کالبدی زیبای را خواهی دید که قدمت بازار را به دوران‌های پیش از قاجار متصل می‌کنند. حمام‌ها، کاروانسراها، تکایا، تیمچه‌ها، آب انبارها و… یادگار دوران‌های صفوی، ایلخانی، تیموری و… هستند. خنکای بازار در تابستان و محفوظ بودن آن در زمستان درایت معماران گذشته را نشان می‌دهد که با مصالحی چون خشت و آجر چنین طرحی درافکنده‌اند. این بازار زیبا از بناهای دوره قاجار است و بر روی طاق‌های جناغی زیبایی استوار شده است. نور داخل بازار به وسیله نورگیرهای شیشه‌ای بزرگی که بر بالای هر طاق ساخته شده است تأمین می‌شود. سردر شمالی بازار، آجر کاری شده و دارای پایه‌های سنگی و پشت بغل‌های زیبای کاشی‌کاری است. کتیبه‌ای از کاشی لاجوردی که قسمتی از سوره مبارکه «اقراء» به خط ثلث را در بر دارد بر بالای سردر به چشم می‌خورد. بازار جنوبی یا بازار حضرت از خیابان امام خمینی (ره) شروع و به تکیه بزرگ پهنه و محله اسفنجان ختم می‌شود. سر در شمالی بازار حضرت مشابه سردر شمالی بازار جنوبی است. راسته بازار شهر و بازار حضرت کنونی در اصل به هم متصل بوده و راسته بازار اصلی شهر را تشکیل می‌داده است ولی در زمان پهلوی اول به دلیل خیابان‌کشی و شهرسازی آن دوران، بازار بزرگ به وسیله خیابان امام خمینی فعلی به دو قسمت تقسیم شده است که اکنون به آن بازار شمالی و بازار جنوبی یا بازار حضرت می‌گویند. این مکان از امکان تجاری بسیار مهم گذشته و حاضر سمنان است. بازار سمنان از خیابان شهدا شروع و تا خیابان امام خمینی (ره) ادامه دارد.

بازار شیخ علاءالدوله
این بازار یکی از کهن‌ترین بازارهای استان سمنان است که تاریخ بنای آن به دوران ایلخانیان و پیش از آن می‌رسد. بنای بازار به وسیله شیخ علاءالدوله بیابانکی سمنانی از عارفان مشهور ایران در قرن هفتم و هشتم هجری قمری و هم‌زمان با بنای شبستان شیخ علاءالدوله مسجد جامع ساخته شده است. این بازار به دلیل اینکه در قدیم به گورستان قدیمی علمدار متصل بوده است به بازار مرده‌ها نیز شهرت دارد. بازار دارای طاق‌های ضربی بلند است و سرتاسر آن با آجرکاری زیبا پوشیده است.

مسجد امام
این مسجد یکی از مساجد چهار ایوانی دوره قاجار و نمونه‌ای کامل از لحاظ معماری این دوران است. مسجد امام در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. عناصر تشکیل دهنده مسجد را ایوان‌های متعدد، شبستان‌های وسیع، حجره‌ها و کاشی‌کاری‌های زیبا و هفت رنگ تشکیل می‌دهد. ایوان غربی بزرگ‌تر از ایوان‌های دیگر مسجد ساخته شده و مزین به کاشی‌کاری‌ها و کتیبه‌های کوفی بنایی و ثلث است. در بالای همه ایوان‌ها سوره‌های مبارک قرآنی و اسم خاقان فتحعلی شاه و تاریخ بنا بر روی کاشی نقش بسته است.

مسجد جامع
مسجد جامع سمنان یکی از مساجد بسیار قدیمی کشوراست که سابقه موجود آن به دوره سلجوقی می‌رسد. این بنا یکی از مساجد تک ایوانی است که دارای دو ورودی است. این بنا دارای سه شبستان است. در شبستان شرقی ستون‌ها مدور و طاق‌های جناغی و ورودی آن مربوط به دوره قاجار است. مناره زیبایی آن در حدود ۳۲ متر ارتفاع دارد و با گره چینی آجری و آیاتی از کلام‌الله مجید به خط کوفی مزین شده است. شبستان جنوبی همانند شبستان شرقی است و با طاق‌های جناغی و کاسه‌پوش یا چهاربخشی پوشیده شده و موسوم به شبستان چهل‌ستون است. این شبستان مربوط به دوره سلجوقی است و در قسمت زیرزمین خود نیز شبستانی با ستون چهارگوش قرار دارد. ایوان این مسجد مربوط به دوره تیموری است و ارتفاع آن حدود ۲۵ متر است و گنبد اصلی که در پشت این ایوان قرار دارد مربوط به دوره سلجوقی است

امامزاده یحیی (ع)
مزار این حضرت که فرزند بلافصل حضرت موسی بن جعفر (ع) امام هفتم شیعیان و برادر حضرت رضا (ع) است در سمنان قرار دارد. بر اساس روایات، امامزاده یحیی (ع) در سفر به خراسان هم رکاب برادر بود اما در سمنان ماند تا به ارشاد و هدایت مردم مشغول شود. به گواه تاریخ پس از شهادت حضرت رضا (ع) به دستور مأمون عباسی در شهر سمنان به شهادت رسید و در محل مزار فعلی به خاک سپرده شد. قدمت گنبد عظیم بقعه مربوط به قرن هشتم و دوران مغول است.

دروازه ارگ سمنان
ارگ دولتی سمنان مجموعه‌ای بزرگ از ابنیه و اماکن مورد نیاز اداره شهر بوده است که در زمان حکومت حاجی بهمن میرزا بهاء الدوله فرزند فتحعلی شده قاجار بنا شده است. عناصر هویت‌بخش ارگ قدیم را اماکنی چون تلگراف‌خانه، قراول خانه، آب انبار، حمام، حسینیه و… تشکیل می‌داده است. در داخل دیوارهای ضخیم ارگ اتاق‌هایی برای نگهبانی در نظر گرفته بودند. در سال ۱۲۸۴ هجری قمری زمانی که برای نخستین بار ناصرالدین‌شاه قاجار به قصد زیارت مشهد مقدس از ایالت «کومش» یا «سمنان» گذر می‌کند، به مدت سه روز در ساختمان ارگ دولتی سمنان اقامت می‌کند. در آن زمان این ساختمان شامل ۱۲ برج با عمارات و ابنیه بسیار زیبا بود ولی هنوز دروازه‌های شمالی و جنوبی ارگ ساخته نشده بودند، گویا در همین سفر دستور ساخت دو دروازه به حاکم وقت سمنان داده می‌شود. کار ساخت دروازه‌ها در سال ۱۳۰۲ ه–. ق در زمان حکومت «انوشیروان میرزا ضیاء الدوله» فرزند «محمدرحیم میرزا» پسر دهم عباس میرزا نایب‌السلطنه که در سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۵ ه. ق حاکم ایالت قومس بوده به اتمام می‌رسد. به همین دلیل در سفر دوم شاه به مشهد که عکس‌های گویایی از آن باقی مانده تصاویر زیبایی از دروازه‌های شمالی و جنوبی ارگ سمنان دیده می‌شود.

آب انبار تدین
بنا منسوب به دوره قاجار است و به نام سازنده و بانی آن حاج میرزا عبدالله تدین که یکی از تجار و افراد صاحب‌نام سمنان بوده شهرت دارد. این آب انبار همانند تمامی آب انبارهای منطقه دارای سردر، پاشیر، مخزن و بادگیر است. مخزن آن بر خلاف مخازن معمول آب انبارهای منطقه که دارای پلان دایره هستند بر پایه مستطیل در راستای شمال جنوب ساخته شده است. ارتفاع سردر آن بالغ بر هشت متر است که به طرز بسیار زیبایی با فرم پلان نیم هشت ساخته شده است. از حیث زیبایی و ابعاد و تناسبات سردر، شکل و فرم ساخت، نوع مخزن و بادگیرها از آب انبارهای منحصر به فرد منطقه و شهر محسوب می‌شود. این بنا دارای ۲ بادگیر نسبتاً بزرگ بر روی مخزن یکی در جنوب و دیگری در شمال آن است که کار تهویه هوای داخل مخزن را انجام می‌دهند.

کارخانه نساجی پارس سمنان
یکی از دیدنی‌های سمنان کارخانه نساجی سمنان است که در محوطه‌ای وسیع ما بین خیابان‌های قدس و فردوسی قرار دارد و برجی قدیمی را در دل خود جای داده است. قدمت این کارخانه به دوران پهلوی و سال ۱۳۱۰ ه. ش باز می‌گردد و با طرح و نقشه‌ای آلمانی، در زمان رضاشاه فعالیت خود را آغاز کرد. پس از مرمت‌های صورت گرفته برای بنای کارخانه نساجی سمنان، در حال حاضر شورای شهر سمنان در کارخانه نساجی و ریسمان‌ریسی پارس سمنان به فعالیت می‌پردازد و تردد را به آنجا برگردانده است. در میانه یکی از دیوارهای حیاط مجموعه برجی بلند برافراشته است. اهالی آن را به نام برج کارخانه نساجی می‌شناسند؛ برجی که با به صدا درآمدن صدای سوتش در ساعت ۶.۱۴ و ۲۲ خبر از اتمام کار کارگران و آغاز شیفت جدید را می‌داد.

آب‌پخش‌کن (پارا)
آب‌پخش‌کن که در اصطلاح محلی آبیاری سنتی سمنان به آن «پارا» گفته می‌شود، در شمال شهر سمنان واقع شده که به واسط شیب‌دار بودن زمین، آب رودخانه گل رودبار (در شمال شهر سمنان) با سرعت به مخزن اولی آب می‌ریزد. تعداد این مخزن‌ها شش عدد است. هر یک از این مخزن‌ها نسبت به دیگری در سطح بالاتری قرار گرفته است که پله‌ای شکل به هم مربوط می‌شوند. در جهت طولی هر مخزن چوبی به نام «برجن» نصب شده است که آب از آن سرازیر شده به مخزن بعدی وارد می‌شود. تعداد این برجن‌ها نیز ۶ عدد است، با ورود آب رودخانه به هر مخزن از سرعت و شدت قبلی آب آن کاسته شده تا آنجا که در مخزن آخری تقریباً تمامی سرعت آب از بین می‌رود و دارای حرکتی معمولی می‌شود. در مخزن ششمی آب تقریباً بدون حرکت مشاهده می‌شود و طول برجن این مخزن به پنج قسمت تقسیم شده و به طوری که آب آن به پنج نهر جدا از هم سرازیر می‌شود. هر نهر دارای یک نفر نگهبان است. هر روز یکی از ۵ نگهبان به لایروبی پشت برجن می‌پردازد تا آب آرام‌تر حرکت کرده و روی برجن را ماسه و آشغال نگیرد و جریان طبیعی عبور آب حفظ شود. در کنار پارا، اتاق نگهبانی یا برج مراقبت ساخته شده که مورد استفاده نگهبانان قرار گیرد.

آسیاب آبی سمنان
آسیاب آبی متعلق به دوره قاجاریه حد فاصل میدان امام حسین (ع) و میدان امام حسن (ع) یکی از آثار ملی بازسازی شده سمنان است.

امامزاده اشرف
امامزاده اشرف مربوط به دوره صفوی است و در سمنان، محلات ثلاث، انتهای محله زاوقان واقع شده است. بنای بقعه شامل حرم، رواق، ایوان و صحن و گنبد است. حرم به صورت محوطه مربعی به ضلع ۴٫۵ متر است.

آرامگاه پیرنجم الدین
این بنا مربوط به دوره ایلخانیان است و در محله پیرنجم الدین در شرق شهر سمنان قرار دارد. این بنا دارای یک گنبد بلند و چهار دیوار ساده در اطراف و یک راهرو ورودی عمود به در بنا است. شالوده این بنا خشتی است و گنبد آن آجری است.

امامزاده علویان
ساختمان اصلی بقعه متبرکه به صورت یک چهارضلعی بزرگ است که از حرم، گنبد و دو ایوان شرقی و غربی تشکیل شده است. بقعه علویان را می‌توان در زمره یکی از آثار تاریخی دوره قاجاریه به حساب آورد که در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است.

خانه طاهریان
خانه طاهریان یکی از خانه‌های زیبای سمنان و متعلق به دوره قاجار است. ستون‌ها، ایوان‌ها، بادگیر کوچک زیبا، اتاق‌های تابستان‌نشین و زمستان نشین، عناصرتشکیل دهنده خانه طاهریان هستند. این خانه با سبک معماری خانه‌های ایرانی دارای ۲ حیاط اندرونی و بیرونی و زیر زمین‌های تو در تو است. مطبخ زیبای خانه طاهریان از مهم‌ترین عناصر تشکیل دهنده آن است. این خانه با ورود سرمایه‌گذار بخش خصوصی در حال مرمت نهایی است و به‌زودی به عنوان هتل سنتی اسفنجان به بهره‌برداری می‌رسد.

خانه تدین
خانه تدین یا محمدیه از خانه‌های با ارزش دوره قاجاریه در سمنان است که شامل دو بخش بیرونی و اندرونی با زیرزمین‌های زیبا و فضای خاص خدمه، اصطبل و آشپزخانه است. بخش بیرونی این خانه تاریخی که با یک راهرو به ورودی اصلی بنا متصل می‌شود، شامل دو اتاق بزرگ، آشپزخانه و زیرزمین است که با سقف‌های قوسی و ازاره‌های زیبا از سنگ و آجر، قسمت تابستان‌نشین بنا بوده است. بخش اندرونی نیز خود دارای دو بخش زمستان‌نشین در قسمت شمالی و تابستان‌نشین در قسمت جنوبی و بهار خواب‌های شرقی و غربی است. در بخش تابستان‌نشین قسمت اندرونی یک بادگیر بلند و حجیم ساخته شده که در خنک کردن هوا در تابستان‌های گرم نقش ارزنده‌ای داشته است.

خانه کلانتر (رجبی)
این خانه که در میدان ابوذر سمنان واقع شده از بناهای با ارزش دوره قاجاریه است. این بنا دارای بادگیر بزرگ و بلند است، نوع بادگیر و طرح آن، این خانه را از دیگر خانه‌های قدیمی متمایز کرده است. خانه رجبی برای کلانتر وقت سمنان ساخته شده بود و دارای سه حیاط (اندرونی، بیرونی و مرکزی) بوده است. حیاط مرکزی دارای دو اتاق قرینه و دارای مقرنس‌کاری است. در سقف بنا طاق‌های سنتی دیده می‌شود، زیرزمین نیز در ضلع شمالی حیاط مرکزی قرار دارد و دارای کف آجرپوش است. یکی از زیرزمین‌های بنا دارای تونلی است که چند خانه و حتی یک قلعه را به هم مربوط می‌ساخته است. مصالح اصلی این بنا را خشت و گل تشکیل می‌دهد و نازک‌کاری آن با گچ انجام گرفته است. این خانه بیشتر جنبه اداری و حکومتی داشته و دارای آب‌انبار، قراول خانه، اصطبل، اتاق مخصوص خدمه، اتاق‌های مهمان و اتاق‌های خانواده کلانتر و بخش‌های اداری بوده است. این خانه با ورود سرمایه‌گذار بخش خصوصی به جاذبه‌ای به یاد ماندنی برای گردشگران تبدیل شده است و از مراکز پر بازدید سمنان است.

خانه ترابی
خانه ترابی یکی از خانه‌های با ارزش بافت تاریخی شهر سمنان است که در سال‌های اخیر توسط اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان مرمت و احیا شده است. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد خانه ترابی، وجود ساباط است. ساباط (سابات) از ویژگی‌های منحصر به فرد معماری مناطق گرمسیر و کویری هستند. خانه ترابی در دوره قاجاریه ساخته و در محله کهنه دژ سمنان واقع شده است.

خانه حاج ناصر
خانه تاریخی «حاج ناصر» متعلق به دوره زندیه و قاجاریه است. این خانه در محله کهن دژ سمنان واقع شده و به دلیل موقعیت خوب و دسترسی آسان از دو خیابان اصلی در محدوده بافت تاریخی، دارا بودن منظر شهری خوب به علت وجود بادگیر و… حائز اهمیت است.

خانه عبدوس
این بنا یکی از خانه‌های قدیمی با ویژگی‌های خاص معماری ایرانی است که طراحی فضاهای این بنا متناسب با اقلیم گرم و خشک و کویری استان سمنان است و از الگوهای خاص معماری بومی این منطقه از جمله برخورداری از حیاط مرکزی، دالان، پنجره‌های مشبک، آب انبار، مطبخ، استفاده از طاق‌های جناقی، زغالدانی، تنور، چال کرسی و… تبعیت کرده است. این بنا بیانگر تحول معماری در دو دوره تاریخی قاجار و پهلوی است و دست‌مایه‌هایی از معماری دوران صفوی را نیز در خود جای داده است.

خانه منشی‌الاطبا
این بنا متعلق به وارثان یکی از اولین اطباء چیره‌دست سمنان است که در منطقه بازار قدیمی سمنان سکونت داشته و از این رو به لحاظ معنوی برای اهالی منطقه حائز اهمیت است. از جمله ویژگی‌های این بنای تاریخی نمای پر کار و شکل سرستون‌های زیبا و منحصر به فرد، سقف چوبی ایوان ورودی، وجود آب‌انبار با دریچه‌هایی برای سرریز آب است.

عمارت ترنج
عمارت ترنج با معماری قاجاری از خانه‌های تاریخی سمنان است که توسط سرمایه‌گذار بخش خصوصی مرمت شده و در حال حاضر به محلی برای اقامت و اسکان گردشگران تبدیل شده است. مالک اولیه این عمارت میرزا عبدالوهاب رهبر بوده و در سال ۱۳۲۰ به عنوان مکتب‌خانه مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفته و در دوره پهلوی دوم مدرسه دخترانه آذرم بوده است. در حال حاضر این اقامتگاه سنتی درجه یک دارای ۱۰ اتاق و ۲۸ تخت است.

خانه سمنانی‌ها
خانه سمنانی‌ها نیز از خانه‌های سنتی سمنان است که در شهرستان سمنان، خیابان طالقانی، واقع شده است. این خانه تاریخی به همت سرمایه‌گذار بخش خصوصی مرمت و بازسازی شده و آماده پذیرایی از گردشگران و مسافران است.

خانه خطیبی
خانه خطیبی از خانه‌های باارزش و تاریخی شهر سمنان و در مجاورت مسجد امام‌خمینی (ره) واقع شده است. قدمت خانه خطیبی به دوره قاجاریه برمی‌گردد. این خانه تاریخی دارای فضاهای شاه‌نشین، اتاق‌های سه‌دری با ایوانچه، اصطبل، آب انبار، سرداب، مطبخ، ایوان، مهتابی و… است.

 

خانه ادب
خانه تاریخی ادب با قدمت قاجاری در محور کهنه‌دژ سمنان واقع شده است. این خانه تاریخی از بناهای شاخصی است که به تملک اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان درآمده و دارای نارنجستان و دو حیاط درونی و بیرونی است که از طریق هشتی به هم متصل هستند. باغ مجموعه در حیاط شمالی بنا واقع است و قرار است در فاز دوم به‌عنوان باغ سنتی احیاء شود. این خانه تاریخی با مساحتی بالغ بر ۷۰۰ متر مربع دارای فضاهای متعدد معماری است. داشتن دو دوره معماری قاجار و پهلوی اول از جمله ویژگی‌های این خانه تاریخی است و توالی معماری این دو دوره در بنا مشهود است. وجه‌تسمیه خانه ادب به نام آخرین مالک آن است.

آرامگاه حکیم الهی
حکیم حاج ملاعلی سمنانی معروف به حکیم الهی فرزند حاج محمدصادق در سال ۱۲۴۳ قمری در سمنان دیده به جهان گشود. او از شاگردان مرحوم حاج ملا هادی سبزواری بود که سال‌های زیادی را در حوزه‌های علمیه نجف و کربلا به تحصیل معارف اسلامی و علوم مختلفی مثل ستاره‌شناسی، علم الهی و حکمت پرداخت. یکی از ویژگی‌هایی که اکثر افراد حکیم الهی را به آن می‌شناختند این بود که او در طول عمر خود با خرافات و عوام‌فریبی‌هایی که از گذشته‌های دور در شهر سمنان وجود داشت جنگید و محیط سالم‌تری را ازلحاظ علمی در این شهر کوچک ایجاد کرد. سرانجام در سال ۱۳۳۳ قمری دیده از جهان فرو بست. آرامگاه حکیم الهی که در سال ۱۳۲۷ شمسی به همت نوه‌اش حاج عبدالجواد الهی بنا شده در نزدیکی میدان امام خمینی شهر سمنان و در کنار خیابان حکیم الهی مقابل دبیرستان دهخدا واقع شده است. بنای آرامگاه را ایوان و چند سالن و اتاق تودرتو تشکیل می‌دهد. بر پیشانی ایوان که مشرف به خیابان است و حدود پنج متر ارتفاع دارد کتیبه‌ای از جنس کاشی قرار گرفته است. روی پیشانی ایوان آرامگاه حکیم الهی، کتیبه‌ای کاشی‌کاری شده نصب شده که سال تولد و وفات حکیم الهی را روی آن خواهید دید. بالای سردر ورودی آرامگاه، علاوه‌بر تزیینات آجری منحصربه‌فرد با دو نقش از کاشی خوش‌رنگ لاجوردی وجود دارد که روی نقش بالایی آن تصویری از حکیم الهی و در قسمت پایین آن، دعای اهل قبور حک شده است. علاوه بر این نقوش، دو طرف ایوان کتیبه‌های کاشی‌کاری چشم‌نواز دیگری مشاهده خواهید کرد که اسامی ائمه و عبارات قرآنی بسیار زیبا و هنرمندانه روی آن‌ها نوشته شده است. مقبره حکیم الهی را هم کنار ایوان و داخل صحن می‌توانید ببینید.

باغ‌راه‌های سمنان
در شهر سمنان، باغ‌راه‌های انجیلا، اسپی پل، اسپی استون، کندنه، نی کیژه، مهر و میان محله، از کوچه باغ‌های بازآفرینی شده است. احیای این کوچه‌باغ‌ها، علاوه بر بهینه‌سازی مصرف آب، سبب شده گردشگران داخل و خارج از استان، با طی کردن چند متر از خیابان‌های شهری به کوچه‌های سنتی برسند و در حین گشت و گذار شاهد کار باغبانان و کشاورزان باشند.

تپه‌های میرک
تپه‌های میرک یکی از بزرگ‌ترین محوطه روباز پارینه‌سنگی ایران است که در جنوب سمنان واقع شده است. میرک به لحاظ قدمت و تعداد ابزار سنگی یافت شده در آن بسیار قابل توجه است. در این محوطه تا کنون ده‌ها هزار قطعه دست سازهای سنگی دوران پارینه‌سنگی شامل تراشه‌ها، تراشنده‌ها، ابزار شکار، سرنیزه و… کشف شده است. هر چند پارینه‌سنگی مربوط به ۱۲ هزار سال قبل می‌شود اما بر اساس مطالعات اولیه قدمت این محوطه به ۵۰ هزار سال قبل تخمین زده می‌شود. تا کنون محوطه‌هایی با این قدمت تاریخی تنها در غارها مشاهده شده‌اند اما این محوطه با این ابعاد روباز در نوع خود منحصر به فرد است. به نظر می‌رسد در ۵۰ هزار سال قبل، این منطقه کویری نبوده و ساکنان آن در حاشیه دریاچه‌ای که مرور زمان و تغییرات اقلیمی خشک شده زندگی می‌کردند.

چاه نفت خوریان
کویر خوریان در ۱۰ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان سمنان قرار دارد. این کویر از شرق به کویر نمک سمنان و از غرب به رودخانه گیناب و کویر دلازیان ارتباط دارد. چاه نفت خوریان نیز در فاصله ۲۵ کیلومتری شهر سمنان و در کویر خوریان قرار دارد و اولین‌بار به فرمان ناصرالدین‌شاه امتیاز این چاه نفت واگذار شد. سپس در سال ۱۳۰۴ با تشکیل شرکت نفت خوریان با عضویت ایران و روسیه کار حفاری آغاز شد. در سال ۱۳۰۶ با عملیات اکتشاف و حفر چاه برای نخستین‌بار به نفت رسیدند؛ اما به دلیل بروز اختلافاتی بین دو طرف در سال ۱۳۰۸ عملیات حفاری متوقف شد و تاکنون هیچ‌گونه اقدام عملیاتی دیگر در منطقه صورت نگرفته است. در قسمت جنوبی این کویر و در بنایی کاملاً سنگی، کماکان آثار و تجهیزات مورد استفاده روس‌ها برای استخراج نفت به چشم می‌خورد. کویر خوریان به دلیل فاصله نزدیک به شهر سمنان، یکی از فرصت‌های مهم گردشگری است. دسترسی به کویر خوریان از جاده نظامی جنوب سمنان و روستاهای علاء، کندو، خوریان و… امکان‌پذیر است.

منطقه پیغمبران
در شمال شرق شهر سمنان منطقه زیارتی و سیاحتی «پیغمبران» قرار دارد. مقبره پیغمبران در قله کوهی به همین نام در ۲۱ کیلومتری از جاده اصلی تهران – مشهد، در نزدیکی سمنان واقع شده است. بر اساس اطلاعات موجود، در این مقبره، «سام» و «لام» از فرزندان نوح پیغمبر مدفون هستند.

آهوان
آهوان منطقه‌ای است که از حدود ۳۰ کیلومتری شرق سمنان و ۸۷ کیلومتری غرب دامغان شروع و تا انتهای منطقه کوهستانی ادامه دارد. این منطقه در زمستان سرد و در تابستان معتدل و ییلاقی است. در اطراف آهوان چند روستای پایکوهی معروف به «کلاته» وجود دارد که به باغ‌ها، کشتزارهای مختلف و استخرهای آبیاری، مناظر زیبایی را خلق می‌کند در کنار جاذبه‌های طبیعی، اهمیت گردشگری منطقه به دلیل وجود دو کاروانسرا یا رباط تاریخی به نام رباط سنگی انوشیروانی و کاروانسرای شاه‌عباسی است.

کاروانسرای سنگی و آجری آهوان
کاروانسرای آجری آهوان در کیلومتر ۴۰ جاده سمنان- دامغان و در مجاورت مسیر تهران به مشهد واقع شده است، مصالح اصلی ساختمان این کاروانسرا آجر، آهک و خاک رس است و در دوره صفویه بنا شده است. در فاصله بسیار نزدیکی به این بنا، کاروانسرای سنگی آهوان که قدمت آن به دوره ساسانی باز می‌گردد نیز قرار دارد.

قلعه سارو
در کلاته سارو بر فراز دو رشته‌کوه دو قلعه مربوطه به قبل از اسلام و دوره اسلامی قرار دارد. قلعه شمالی نسبت به قلعه جنوبی کوچک‌تر است. چهار طرف دو قلعه برج‌های مدوری با هدف دیده‌بانی ساخته شده است. در ساختمان قلعه‌های سارو از سنگ، گچ، آجر و ساروج استفاده شده است. وجود مجراهای زیرزمینی که آب کلاته سارو را به بالای قلعه می‌رسانند از ویژگی‌های قلعه است. این قلعه‌ها توسط گروه اسماعیلیه مورد استفاده قرار می‌گرفته است. قلعه بزرگ‌تر به دوران پیش از اسلام مربوط می‌شود. برج و بارو، طبقات چندگانه، دیواره‌های سنگی بلند، سیستم آبیاری پیچیده از ویژگی‌های قلعه ساروی بزرگ است.

* گزارش از سمانه سلطانی‌پور، مسئول روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان