حرم امام رضا (ع)
بنايي چهار گوش به طول 90/10 و عرض 40/10 متر است كه در هر طرف آن صفه‌اي به دهانه 3 متر قرار دارد كه از آن به حرم وارد يا از آن خارج مي‌شوند. بناي اصلي اين حرم ، هم چنان كه پيش‌تر گفته شد ،‌به بقعه هارون الرشيد مربوط است و از آنجا كه مرقد امام رضا (ع) در وسط حرم قرار نداشت و طواف بر ضريح آن مشكل بود ، در سال 1343 هـ.ش.، بدون آن كه لطمه‌اي بر استواري گنبد وارد آيد ، با برپايي يك تاق بزرگ و ايجاد دو پايه ، اقدام به برداشتن ديوار ميان حرم و مسجد بالاسر گرديد . ازاره حرم به ارتفاع 20 سانتي‌متر با سنگ مرمر و بالاي آن تا ارتفاع دو متري با كاشي‌هاي نفيسي از دوره سلجوقي پوشيده شده است كه بر اغلب آن‌ها آيات و احاديث و بر برخي ديگر ، نقش‌هاي اسليمي برجسته ديده مي‌شود. بر بالاي اين كاشي‌ها ، كتيبه‌اي برجسته بر روي كاشي‌هاي چيني نماي نفيس‌، حاوي آياتي از سوره فتح به تاريخ 760 هـ.ق نصب شده است . بر بالاي اين كتيبه ، كتيبه ديگري از مرمر به عرض 32 سانتي‌متر وجود دارد كه بر آن قصيده‌اي از دبيرالملك فراهاني به خط نستعليق نوشته شده است . از اين كتيبه تا انتهاي ديوارها ، به سال 1275 هـ.ق. آيينه كاري شده است . در منتهي‌اليه چهار ديوار حرم كه زير تاق گنبد واقع شده است ، سوره جمعه به خط ثلث عليرضا عباسي نوشته شده است . در بخش فوقاني ديوارها‌ ، با احداث گوشواره‌ها ، طرح مربع به هشت ضلعي تبديل و گنبد اخلي بر روي آن احداث شده است . تمامي سطح زير گنبد ،‌ با آيينه كاري هنرمندانه‌اي به شيوه مقرنس پوشش يافته است . گنبد خارجي حرم بر روي ساقه‌اي به قطر 44/13 متر برپا شده است ، و از كف بام در حدود 31 متر ارتفاع دارد. كتيبه زيبا و بزرگ گنبد به خط ثلث عليرضا عباسي در چهار ترنج ، به عربي نوشته شده است . متن كتيبه حاكي از زيارت شاه عباس از حرم و تزيين آن به دستور وي به سال 1016-1010 هـ.ق. است. بر روي اين گنبد ، كتيبه ديگري مربوط به شاه سليمان و به سال 1086 هـ.ق. به خط محمد رضا امامي جاي دارد كه در آن از وقوع زلزله و شكاف ايجاد شده در گنبد و تزيين و مرمت مجدد آن سخن رفته است.
صحن ها:
صحن عتيق: اين صحن كه در شمال حرم واقع است،‌‌ ‌در زمان سلطان حسين بايقرا ساخته شده ، و سپس در زمان شاه عباس اول گسترش يافته است. طول و عرض آن، 52/64 × 38/104 متر است . در پيرامون صحن ، تعدادي حجره در دو طبقه و چهار ايوان در چهار جهت اصلي بنا شدهاست . ايوان جنوبي يا ايوان طلا ، از بناهاي اميرعلي شيرنوايي در قرن نهم هـ.ق. است و چون سطح ايوان را نادرشاه طلاكاري كرده ، به ايوان نادري نيز معروف شده است . اين ايوان هم چنين در دوره شاه طهماسب صفوي تزيين گرديده است . ازاره ايوان به ارتفاع 2 متر از سنگ مرمر رنگارنگ است كه احاديثي بر روي آن نوشته شده است . از بالاي ازاره تا سقف ، با خشت‌هاي مطلا زينت شده است . اين ايوان داراي چهار در طلايي است كه به توحيد خانه، كفشداري بزرگ ، راهروي سقاخانه سابق و از آنجا به دارالسياده و محلي كه سابقاً قرآن خانه بود ، باز مي‌شدند . در ضلع جنوبي ايوان ، تاق محراب مانندي هست كه بر روي خشت‌هاي مطلاي آن ، قصيده‌اي از «نديم» به فارسي ، و به خط نستعليق محمد علي بن سليمان رضوي نوشته شده كه بيانگر طلاكاري و مرمت ايوان به دستور نادرشاه است . در پايان قصيده ، ماده تاريخ اتمام آن ـ 1145 هـ.ق – ذكر شده است.
رواق ها
دارالحفاظ : اين بنا در جنوب حرم واقع شده و از بناهاي دوره گوهرشاد است. طول رواق 18 ،‌ عرض آن 65/8 و ارتفاع آن تا زير سقف 8/12 متر است . اين بنا داراي 8 صفه است كه 4 صفه آن داراي درهايي است كه يكي از آنها به حرم مطهر راه دارد . ازاره بنا به ارتفاع 70/1 متر از سنگ‌هاي منبت كاري بسيار ظريف و زيبايي پوشيده شده است . بالاي ازاره ، بر روي سنگ ، اشعاري از قاآني كتيبه شده است . از بالاي كتيبه مزبور تا سقف دارالحفاظ ، نماي تمام ديوارها و سقف مقرنس توسط سلطان مراد ميرزاي حسام السلطنه ،‌در سال 1269 هـ.ق. مرمت و آيينه كاري شده است.