واژه یلدا در اصل سریانی و به روایت رومیان روز تولد مهر شکست ناپذیر یعنی ‌نخستین روز یا شبانه روز آغاز زمستان بوده است و از همین رو برخی پژوهشگران یلدا را زادروز مهر(میترا) و به عبارتی تولد عیسی مسیح که همان مهراست، وخاستگاه ایرانی دارد،‌ برمی شمارند. معنی یلدا، زایش و ولادت است، و برابر تقویم ایرانی شب یلدا طولانی ترین شب سال است. ایرانیان باستان  شب و روز نخستین زمستان، وطلوع نخستین پرتوهای خورشید را گر امی داشته و این روز را خرم روز می خوانده اند. یکی از مراسم باستانی پیش از ساسانیان، حضور پادشاه در بیرون شهر و جلوس او بر فرش سپید بوده و درمراسم جشن خرمگاه مردم عادی را به حضور پذیرفته وبه سخنان آنها و احیانا گله و شکایت آنها گوش فرا می داده است، بطوری که دراین روز خود را همچون فردی برابر با همه می خوانده است. از جمله آداب جشن در ایران باستان، بیدار ماندن شرکت کنندگان در جشن تا مشاهده طلوع خورشید بامدادی و یا حضور در سازه های موسوم به چهار طاقی برای دیدن نخستین پرتوهای خورشید می باشد.
    از کنکاش پژوهشگران چنین پیداست که مراسم جشن شب یلدا(شب چله بزرگ=چله اول) از دیرباز  باستان میان مردم ایران رایج بوده و دردوران هائی مانند دوره ساسانی و تسلط عقیدتی مغان زرتشتی حکومت دخالتی در آن نداشته و حتی روی خوش به آن نشان نمی داده است. آنچه همواره وبه تناسب زمان از جشن و شب زنده دار ی شب یلدا، پایدار مانده، ایجاد روشنائی وخوردن خوراکی های نگهداری شده تابستانی وپائیزی و در ادوار بعدی، قصه گویی وشاهنامه و حافظ خوانی بوده است. جشن شب یلدا جشنی مردمی و مانند جشن نوروز با عشق وعلاقه مردم تداوم یافته وحسب شرایط طبقاتی مردم وامکانات زمان تغییراتی در آن پدید آمده است.
   در زمان حاضر وزندگی شهری و ماشینی، که برخی آئین های سنتی نسل های پیشین به تدریج فراموش شده، هنوز پدر بزرگ ها ومادر بزرگ های ما از دور کرسی نشستن های شب یلدا، قصه گوئی بزرگترها وخوردن آشامیدن خوراکی های سنتی، خاطره ها و یادهای پر از غم ازدست رفته ها یا به قول امروزی ها نوستالژیک زیادی را با خود همراه دارند...یلداتان خجسته وشاد و زندگانیتان چون یلدا دراز باد.

*رييس موسسه آموزش عالي سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری