چکیده
یکی از شاخص هاي مهم توسعه انسانی، درآمد سرانه می باشد، بطوري که افزایش درآمد سرانه در هر کشوري از اهداف اصلی برنامه ریزان و سیاست گذاران اقتصادي قرار گرفته است. توسعه صنعت توریسم، یکی از عواملی است که می تواند درجهت دستیابی به هدف افزایش درآمد سرانه بخصوص درآمد سرانه خانوارهاي شهري مؤثر باشد. صنعت توریسم با قرار دادن منبع درآمد ارزي مناسب و قابل ملاحظه اي در اختیار یک کشور به عنوان یکی از صنایع مهم و پر درآمد، نقش بسیار مهمی را در رشد و توسعه اقتصادي کشورها ایفا می کند. توریسم، علاوه بر جهات اقتصادي، عامل مهمی در پیشبرد اهداف اجتماعی و فرهنگی محسوب می شود. کشور ایران با دارا بودن جاذبه هاي غنی تاریخی و جغرافیایی، کشوري مستعد براي جذب گردشگران خارجی می باشد. صنعت توریسم براي کشور ایران که اتکاي شدیدي به درآمدهاي حاصل از نفت داشته میتواند در جهت رهایی از معضلاتی همچون بیکاري، اقتصاد تک محصولی و... کمک قابل توجهی کند. در این مقاله سعی گردیده تا در خصوص نقش صنعت گردشگری بعنوان یک صنعت مولد و اشتغال زا مباحثی بیان گرددوهمچنین وضعیت این صنعت درایران کنکاش وعلل عدم موفقیت متولیان صنعت گردشگری دررسیدن به اهداف از پیش تعیین شده نیزنقدگردد.وعلل عدم رشد کشورمان دراین صنعت نسبت به سایر کشورهای منطقه مورد بررسی قرار گیرد و راهکارهای نیز در خصوص حل مشکلات این صنعت بیان گردد. کشورمان ایران به عنوان یکی از کشورهای مستعد در زمینه صنعت گردشگری مورد توجه گردشگران سایر کشورها می باشد و در زمینه سرمایه گذاری نیز صاحبان سرمایه و سرمایه گذاران بین المللی در این صنعت نیز توجه ویژه ای به ایران دارند ولی چرا رشد این صنعت در کشورمان بسیار کند و نامحسوس است. یکی از علل آن ضعف مدیریت کلان، قوانین و دولتی بودن دیدگاه مدیران در تمام سطوح در این صنعت می باشد که می توان بااصلاح سیستم مدیریت وبااستراتژیک خاصی زمینه های رشد و شکوفائی این صنعت مولد را ایجاد کرد.

 کلید واژه ها: توسعه، صنعت، گردشگر، توریسم، جهانگرد، صنعت گردشگری، صنعت گردشگری از دیدگاه اقتصاد.

سوال اصلی:  این است که با توجه به جاذبه های فراوان و متنوع کشور ایران دلیل عدم استقبال گردشگران خارجی چیست ؟ علل وعوامل وموانعی که درمسیر وجود داردکدامند ؟ راهکار ها برای توسعه صنعت گردشگری در ایران چیست ؟

 مقدمه
سفر در سرزمین ایران پیشینه ای دیرینه دارد. بانگاهی به تاریخچه زندگی مشاهیر اسلامی و صاحبان معرفت درمی یابیم که آنان افرادی جهانگرد بوده اند و اکثر عمر خود را در سفر گذرانده و هر بار با کوله باری از حکمت و تجربه به وطن بازگشته اند. قطران، انوری، سعدی، مولانا، امام­ محمد غزالی، عنصرالمعانی، خاقانی، ناصرخسرو قبادیانی، بوعلی سینا و ملاصدرا از این دسته بوده اند. در بیشتر آثار باقیمانده ادبی از شاعران و نویسندگان به نتیجه مفید و پر برکت مسافرت ها اشاره های دلنشین چه در قالب نثر و چه در قالب­­ نظم­ شده­ است.تاریخچه­ گردشگری­ در ایران، درتمامی­ دوران­ باستان(قبل­ از اسلام) شهرها، راه‌ها، اقامتگاه‌ها در امپراطوری ایران در حال گسترش بودند و به دلیل وجود یک امنیت نسبی سفر نیز در بین بازرگانان و اشراف رواج داشت. سفر در میان مسلمانان نیز بسیار متداول بود. اصولاً بینش اسلامی بینش جهان‌گرایی و دنیاگرایی است. قرآن کریم در آیات بسیاری سفر راتوصیه کرده است؛ «قل سیروا فی الارض ثم انظرو کیف کان عاقبه‌المکذبین»(انعام ـ ۱۱، نحل ـ ۳۶، نمل ـ ۶۹). در مجموع سیزده آیه شریفه در قرآن کریم درباره سیر و سیاحت و زمین گردی و جهان گردی است. درپی همین تاکیدها و سفارش‌های قرآن مجید از پیغمبر(ص) و ائمه معصومین(ع)،احادیث بسیاری راجع به سیروسفر روایت شده است. پژوهش‌های دقیق و قابل توجهی ازسوی جهانگردان مسلمان انجام شده است. در همین ارتباط به کتب مسالک می توان اشاره نمود که درخصوص راه‌ها و فاصله‌ها و مسافت‌های شهرها و منزلگاه‌ها وشهرهایی که سر این راه‌ها واقع گردیده‌اندگفتگو به میان می‌آورد.(دریایی، ۱۳۸۴: ۲۴۲).در ايران نيز گردشگري قدمتي چندصدساله دارد اما مي گويندكه كليد رونق اين پارامتر اقتصادي را زماني زدند كه عكاس باشي به همراه مظفرالدين شاه­ سينماتوگرافي را وارد ايران كرد و تصاوير مستندي كه از نقاط گردشگري ايران به كشورهاي ديگر ارسال شد به آرامي كاروان هاي بزرگتري از توريست هاي بين المللي را وارد سرزمين آريايي ها كرد. اما در واقع از دهه دوم سده ۱۳۰۰جهانگردي در ايران رسماً شكل گرفت. صنعت گردشگری يكي از پوياترين فعاليت‌هاي اقتصادي عصر حاضر است كه نقش مهمي در توسعه پايدار ايفا مي‌كند. اين صنعت همزمان منابع داخلي وخارجي منافع اجتماعي، اقتصادي، زيست‌محيطي و فرهنگي زيادي را به همراه دارد. که امروزه در بسياري از كشورها نيروي اصلي بهبود و رشد اقتصادي كشور محسوب شده و با فراهم آوردن فرصتي راهبردي­ به­ اقتصاد­ تنوع­ بخشيده، موجب­ اشتغال زايي شده، ايجاد درآمد مي‌كند. فرآيندجهاني‌سازي توسعه اين بخش را تحت‌تاثيرقرار داده و مرزها را به عنوان يكي از مشكلات مهم براي آن از بين برده است.حركت‌هاي جمعيت ومنابع، عوامل دخيل در اين تحول محسوب شده و اثبات مي‌كنند گردشگري ظرفيت بالايي براي تاثيرگذاري داشته و مي‌تواند طلايه‌دار توسعه اقتصادي و اجتماعي در قلمروهاي مختلف باشد. توان بالقوه گردشگري براي اشتغال زايي، يكي از ويژگي‌هاي مهم اين صنعت است. ظرفيت بالايي براي ايجاد خدمات جديد ديگر نيز وجود دارد و از اين گذشته، گردشگري توان جذب نيروهاي مازاد ساير بخش‌هاي اقتصادي رانيزدارد. اما يكي از مشكلات نگران‌كننده دراين عرصه استخدام كنترل‌نشده و بي‌رويه نيروهاي غيرمتخصص است واين امردردرازمدت مي‌تواند به افت شديد كيفيت خدمات ارائه‌شده در اين بخش و كاهش مطلوبيت و به تبع ارزش آن در بازار منجر شود. برای اولین بار بصورت رسمی در سال ۱۹۳۷ کلمات توریست و توریسم توسط سازمان ملل مورد استفاده قرارگرفت ولی پیشینه این صنعت به سال ها قبل از این تاریخ برمی گردد.کشور انگلستان درم یان کشورهای اروپائی از اولین کشورهائی بود که به این صنعت روی آوردوباصنعتی شدن کشورهادرغرب فرهنگ توریسم دربین مردم رواج یافت.وبااختراع راه آهن این صنعت به یک صنعت بین المللی مبدل گردید. وبدین ترتیب این صنعت ابتدا در اروپا و سپس در سایر قاره ها گسترش یافت. ولی امروزه توجه دولتمردان و صاحبنظران بیش از پیش به این صنعت معطوف گردیده تا آن حد که برای توسعه این صنعت بودجه های بیش از بودجه های دفاعی­ درنظرگرفته­ می­ شود.اقتصاد گردشگري­ بر مشاغل­ و خدمات­ تأثیرگذار است.
وتحت­ عنوان اقتصاد هتل اقتصاد رستوران­ اقتصاد خط­ هوایی،اقتصاد خودروهاي کرایه اي،اقتصاد آژانس­هاي مسافرتی، اقتصاد پارك­هاي موضوعی(تک­ منظوره) اقتصادارد و گاه هاي.گردشگري، اقتصاد مسافرتی­ با خودرو و مراکز انعقاد قرارداد و دفاتر بازدیدکنندگان را شامل می شود (نوبخت و پیروز،13). توسعه گردشگري به دلیل تأثیرگذاري بر متغیرهاي کلان اقتصادي، نقش مهمی را در توسعه و رشد اقتصادي ایفا می کند.افزایش درآمد سرانه، به عنوان یکی از شاخص هاي توسعه اقتصادي به شمار می رود . وضعيت صنعت گردشگري كشور ايران حاكي از آن است كه به لحاظ سهم بخش گردشگري از توليد ناخالص داخلی،كشور ايران در ميان 174كشور جهان رتبه86 و در ميان كشورهاي حاشيه خليج فارس جايگاه سوم را پس از بحرين و قطر به خود اختصاص داده و نيز در زمينه سرمايه گذاري در صنعت گردشگري، كشور ايران در ميان 186كشور جهان رتبه 172 و در ميان كشورهاي خاورميانه در رتبه آخر قرار گرفته است. همچنين به لحاظ ارزش صنعت گردشگري در سال 2005كشور ايران درميان 174 كشورجهان رتبه43 را كسب نموده است.بنابراين ضرورت نگرش نظام مند به گردشگري، توسعه و بهره­ گيري از روشهاي علمي مناسب در مديريت و سياستگذاري در اين بخش در ايران بيش از هر زمان ديگري احساس مي شود. گسترش جهاني گردشگري در كشورهاي توسعه يافته و صنعتي باعث فوايد اقتصادي و اشتغال در بخش هاي مرتبط از ميراث فرهنگي گرفته تا كشاورزي و ارتباطات شده است. از طرفي توسعه گردشگري متضمن توجه به ابعاد توسعه در تمامي سطوح فردي سازماني ملي و بين المللي است و پايداري آن در گرو استفاده از منابع، هدايت سرمايه گذاري ها، پيشرفت فناوري و تغيير ساختاري و نهادي است، كه با نياز هاي حال و آينده بشر سازگار باشد. صاحب نظران گردشگري معتقدند مسير دستيابي به توسعه گردشگري از طريق در نظر گرفتن دو دسته عوامل زير: عوامل اوليه سياستگذاري صرفنظر از موضوع سياستگذاري و عوامل تخصصي گردشگري، امكان پذير خواهد بود.

اهمیت و ضرورت تحقیق
صنعت گردشگري نقش مهمی درترغیب سرمایه گذاري درزیرساخت ها،ایجاددرآمد براي دولت و اشتغال زایی مستقیم و غیرمستقیم در سراسر دنیا داشته است. امروزه جذب گردشگران خارجی به رقابتی فزاینده در بین نهادهاي درگیر در صنعت گردشگري تبدیل شده است. زیرا این صنعت، نه تنها در پیشبرد اقتصاد ملی و درآمدهاي ارزي نقش دارد، بلکه صنعتی است.پاکیزه و عاري از آلودگی و در عین حال ایجادکننده مشاغل جدید. گردشگري براي کشورهاي داراي جاذبه هاي جهانگردي نظیر ایران می تواند به مهم ترین منبع کسب درآمدارزي تبدیل شود.مشروط بر اینکه برنامه ریزي صحیح و هم هجانبه توأم با آینده نگري براي آن تنظیم واجراشود.این صنعت همچنین می تواندجایگزین اقتصادتک محصولی، یعنی درآمد نفتی گردد.(پورمحمدي، 1390).بخش توریسم نهتنها باعث ایجاد اشتغال درداخل خودش، بلکه دربخشهاي دیگر بهطور غیرمستقیم شامل خدمات اقتصادي، خرده فروشی و مخابرات می شود. توریسم تأثیر مثبتی بر اشتغال و درآمد شهرها دارد، ولی وسعت تغییرات در سطح شهر مسلماً به ویژگیهاي خاص هر شهر باز خواهد گشت. گردش مالیاي که توریسم در شهر ایجاد می کند، براي مردم شهر بهعلت درآمد مستقیم، سهولت در مشغول به کار شدن و مقاومت در برابر رکود اقتصادي نتیجه بهتري دارد تا سایر اشتغال ها (هنرپرور، 1389).ازسوي دیگر،توسعه پایدار گردشگري هم به دنبال تأمین اهداف زیر است:
1. بهبود کیفیت زندگی جامعه میزبان.
2. ایجاد تعادل منطقه اي در زمینه توسعه، به -خصوص اقتصادي.
3. حفظ کیفیت محیط زیست.
4. حفظ یکپارچگی و انسجام فرهنگی و همبستگی بین جوامع.
5. ایجاد تسهیلات و امکانات به گونهاي که دیدارکنندگان بتوانند تجربه هاي ارزشمندي کسب کنند (معصومی، 1388)
در این نوشتار، به لحاظ کلیه اهدافی که همواره در توسعه صنعت جهانگردي و توریسم و خصوصاً توسعه پایدارگردشگري برقرار می باشد، شناسایی راهبردهاي اصلی مدیریت توسعه صنعت توریسم و برنامه ریزي استراتژیک توسعه گردشگري در راستاي توسعه همه جانبه و چند بعدي (پایدار) در سطح شهرستان نیشابور، مد نظر خواهد بود تا به وسیله توسعه صنعت گردشگري و استفاده از قابلیتهاي شهرستان، بتوان تعادلی در توسعه به خصوص توسعه اقتصادي، به وجود آورد.

روش تحقیق:
این تحقیق، یک تحقیق تحلیلی- توصیفی است، آمارهاي مورد استفاده در این مطالعه به صورت سري زمانی و سالیانه است.ازآنجایی که بخش هاي اقتصادي مثل زنجیر به هم متصل بوده وحرکت ورونق دریک بخش، بخش هاي دیگر را نیز به حرکت و توسعه وادار می نمایید (نوبخت و پیروز، 1388 )،

فصل اول
کلیات


بخش اول
واژه گان تخصصی گردشگری

اصولاً بحث درباره اصطلاحات فنی در هر حوزه علمی و ارائه تعریف یا چارچوبی مشخص از این مفاهیم ضروری است؛ زیرا تعاریف، اساس مفروضات، نظریه‌ها و نظریه‌پردازی‌ها قرار می‌گیرد. تاکنون درباره گردشگری و مفاهم آن تعاریف متعددی ارائه شده است. این فقدان توافق از یک طرف منعکس کننده پیچیدگی گردشگری و از طرف دیگر ناشی از این حقیقت است که اشخاص ذی‌نفع یا فعالان مختلف در این قلمرو، هر یک از دیدگاه خود به آن می‌نگرند و انتظارات خاصی دارند و بر همین اساس به تعریف گردشگری و سایر اصطلاحات مرتبط با آن می‌پردازند (هولدن، ۲۰۰۰، ۲۵) با وجود تعاریف متعدد ارائه شده، بسیاری از محققان، صاحب‌نظران و مجامع علمی – تحقیقاتی بین‌المللی، تعریف سازمان جهانی گردشگری را پذیرفته و آن را به رسمیت شناخته‌اند .
ü افزایش در آمد
وقتی جهانگردان به کشوری وارد می‌شوندالزاماً باید هزینه‌هایی را در آن کشور بپردازند مثل هزینه غذا و هزینه محل اقامت، هتل، مهمانخانه، هزینه تفریحات، هزینه حمل و نقل، هزینه گشتها، تورها، و همچنین پولی که بابت خرید سوغاتی و کالای بومی کشور میزبان می‌پردازند و هزینه ورود به موزه یا مکان دیدنی این هزینه‌ها از طریق ارزی که وارد کشور میزبان می‌کنند باعث رونق اقتصادی کشور میزبان می‌شوند به جهان گردان صادرات نامرئی هم می‌گویند. (دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۱۴ می2008).
ü ایجاد شغل
با توسعه فعالیتهای جهانگردی زمینه برای ایجاد اشتغال فراهم می‌شود و این امر برای کشورهایی که با جمعیت جوان و متقاضی روبه رو هستند بسیار مفید است از هر ده نفر گردشگر که وارد کشور میزبان می‌شود یک فرصت شغلی ایجاد می‌گردد(دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۱۴ می2008).
ü صنعت گردشگری
صنعت گردشگري ارتباط نزدیکی با توسعه دارد و اهداف و غايات زيادي را دنبال مي كند. اين فرايند گردشگري را به يكي از اهداف و جنبه هاي اصلي براي توسعه اجتماعي و اقتصادي تبديل كرده است، گسترش جهاني گردشگري در كشور هاي توسعه يافته و صنعتي باعث فوايد اقتصادي و اشتغال در بخش هاي مرتبط از ميراث فرهنگي گرفته تا كشاورزي و ارتباطات شده است. از طرفي توسعه گردشگري متضمن توجه به ابعاد توسعه در تمامي سطوح فردي سازماني ملي و بين المللي است و پايداري آن در گرو استفاده از منابع، هدايت سرمايه گذاري ها، پيشرفت فناوري و تغيير ساختاري و نهادي است، كه با نياز هاي حال و آينده بشر سازگار باشد. صاحب نظران گردشگري معتقدند مسير دستيابي به توسعه گردشگري از طريق در نظر گرفتن دو دسته عوامل زير: عوامل اوليه سياستگذاري صرفنظر از موضوع سياستگذاري و عوامل تخصصي گردشگري، امكان پذير خواهد بود.وضعيت صنعت گردشگري كشور ايران حاكي از آن است كه به لحاظ سهم بخش گردشگري از توليد ناخالص داخلی،كشور ايران در ميان 174كشور جهان رتبه86 و در ميان كشورهاي حاشيه خليج فارس جايگاه سوم را پس از بحرين و قطر به خود اختصاص داده و نيز در زمينه سرمايه گذاري در صنعت گردشگري، كشور ايران در ميان 186كشور جهان رتبه 172 و در ميان كشورهاي خاورميانه در رتبه آخر قرار گرفته است. همچنين به لحاظ ارزش صنعت گردشگري در سال 2005كشور ايران درميان 174 كشورجهان رتبه43 را كسب نموده است.
ü جشن
جشنها اغلب با تفریح و سرگرمی همراه هستند. جشنهای روزهای مذهبی ، جشنهایی همگانی هستند که اغلب تعطیلات عمومی و یا عید می باشند. در واقع جشن ها یادآور روزهای مهم هستنند.جشنواره های غذا جدیدترین نوع آنها می باشند که تمامی اینها به طور بالقوه جاذبه گردشگری محسوب می شوند.
ü جشنواره مذهبی
جشنواره هایی که وابستگی مذهبی دارند جشنواره مذهبی نامیده می شوند. رویدادهای گوناگونی که امروزه مضمون مذهبی بیشتری دارند در بسیاری از محیط ها و مذاهب پرورش پیدا می کنند که تعداد زیادی از گردشگران رااز نواحی دور و نزدیک به خود جذب می کنند. اخیرا تعداد زیادی از این جشنواره ها در کشورهای مدیترانه به منظور پیشرفت گردشگری این کشورها مورد استفاده قرار گرفته اند.
ü جشنواره
در تمامی فرهنگ ها برگزاری جشن وجود دارد و انواع اشیا ، افراد یا موضوعات همه دلایلی برای ایجاد جشنواره ها محسوب می شوند.به طور کلی جشنواره ها دارای محتوای مذهبی یا غیر مذهبی می باشند که در سطوح مختلف محلی ، ملی و بین المللی برگزار می شوند و یکی از جاذبه های گردشگری محسوب می شوند.
ü سازمان سفر بین المللی جوانان
هدف از این سازمان ترویج پویایی و گسترش افق های فکری افراد جوان به وسیله سفر ، فراگیری زبان ، زندگی خانوادگی ، گردشگری فرهنگی و اجتماعی و سایر فرصتها برای رشد و پیشرفت فردی است.که یکی از بزرگترین سازمانهای تجاری در بخش سفر جوانان و دانش آموزان می باشد.این سازمان از رشد سریع گردشگری جوانان حمایت می کند و ۲۴۵ عضو در ۵۴ کشور دارد. این سازمان برای تسهیل دستیابی به امکانات گردشگری و فرهنگی و فعالیت های تفریحی به اعضای جوان خود کارت شناسایی ارائه می دهد.
ü کج رفتاری
به طور کلی می توان این واژه را به این صورت معنی کرد: رفتاری که با نرم و حالت طبیعی و استاندارد تفاوت دارد. اما تعریف اجتماعی و منطقی کج رفتاری عبارت است از: سر باز زدن از استانداردهای برجسته و شاخص. بنابراین گردشگری، به دلیل اینکه برای اکثریت مردم، تعطیلات، دوره ای از رفتار است که با رفتارهای روزمره زندگی متفاوت می باشد، خود ، یک نوع کج رفتاری تلقی می شود و همچنین در برخی از موارد رفتار واقعی که از برخی گردشگران سر می زند در صورتیکه شامل فعالیت هایی همچون : استفاده از مواد مخدر ، مصرف بیش از حد مشروبات الکلی یا فحشا باشد( هر چند این رفتارها لزوما جرم محسوب نمی شوند ) ممکن است کج رفتاری تلقی شود. اما به طور کلی توصیف کج رفتاری و اینکه چه عواملی باعث ایجاد آن می شود نیازمند توجه و دقت در موارد زیر هست : اینکه استانداردها چگونه هستند ؟ چه کسی و چگونه آنها را تعیین می کند و چه کسی و چرا از آنها پیروی می کند؟
v بخش دوم / تعاریف

الف) توسعه :
توسعه گردشگری به ۳ دوره اصلی تقسیم می شود :
دوران پیشه وری ، که به عنوان توسعه آهسته و کند شناخته می شود که در این دوره گردشگری با مهارتها و تکنولوژیهای کمیاب و نادر مواجه بود. دوره ی فوردیزم که در این دوران گردشگری با استاندارد شدن و تولید انبوه همراه بود و بالاخره دوره گردشگری نوین که گردشگری اولیه را از طریق بخش بندی تقاضا ، انعطاف پذیری عرضه و ادغام مورب متحول نموده است.
ü صنعت:
صنعت توريسم در سطح جهاني براي بيش از دويست ميليون نفر شغل ايجاد كرده و حدود 11 درصد از كل اشتغال جهاني را به خود اختصاص داده و بديهي است كه با توسعه اين صنعت، آمارهاي مذكور نيز افزايش خواهند يافت. اكنون گردشگري به عنوان يك صنعت درآمدزا و رونق دهنده چرخ هاي اقتصادي كشور، نقش مهمي در ارتباط بين ملل و اقوام در جهان دارد. به اين ترتيب بايد پذيرفت كه جهانگردي و ايرانگردي يك تهديد نبوده و جهانگردان نيز تهديد نيستند، بلكه فرصت اند.
ü گردشگر:
گردشگری، سیاحت یا توریسم به طور کلی به عنوان مسافرت تفریحی در نظر گرفته می‌شود. هر چند که در سال‌های اخیر شامل هرگونه مسافرتی می‌شود که شخص به واسطه آن از محیط کار یا زندگی خود خارج شود. به کسی که گردشگری می‌کند گردشگر، سیاح یا توریست گفته می‌شود.واژه گردشگر از زمانی پدید آمد که افراد طبقه متوسط اقدام به مسافرت کردن نمودند. از زمانی که مردم توانایی مالی بیشتری پیدا کردند و عمرشان طولانی‌تر شد، این امر ممکن شد.اغلب گردشگرها بیش از هر چیز به آب و هوا، فرهنگ یا طبیعت مقصد خود علاقمند هستند. ثروتمندان همیشه به مناطق دوردست سفر کرده‌اند، البته نه به صورت اتفاقی، بلکه در نهایت به یک منظور خاص. به طور مثال برای دیدن ساختمان‌های معروف و آثار هنری، آموختن زبان‌های جدید و چشیدن غذاهای متفاوت. گردشگری سازمان‌یافته امروزه یک صنعت بسیار مهم در تمام جهان است (دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۱۴ می2008).
در رابطه با گردشگری ۴ نوع نوآوری را می توان شناسایی کرد.
۱- نوآوری های محصول : مه از کالاهایی که هر یک کاملا جدید و یا در زمینه های جدید هستند منتج می شود.
۲- نوآوری های فرآیند : که توسعه و بهره برداری از تکنولوژی یا نظریه های فنی جدید در فرآیند های جدید تجاری را در بر می گیرد.
۳- نوآوری های مدیریت : که چهارچوب ها را بر اساس عملکرد سازمان یافته قبلی اصلاح و بهبود می بخشد.
۴- نوآوری های قانونی : که رابطه خارجی و ظاهری بین مصرف کننده و دیگر اعضای زنجیره ای را بالا می برد.
ü توریسم:
اصطلاحات «توریسم» و «توریست» اولین بار در سال ۱۹۳۷ توسط جامعه ملل مورد استفاده قرار گرفتند. گردشگری به سفر به خارج از کشور و با مدت زمان بیش از ۲۴ ساعت اطلاق می‌شود (دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۱۴ می2008).
ü جهانگرد:
جهانگردی ” به عمل فردی که به مسافرت می رود و در آن مکان که خارج از محیط زندگی وی است برای مدتی کمتر از یک سال جهت تفریح ،تجارت و ذیگر هدفها اقامت نماید”، گفته میشود. وهمین سازمان جهانگرد را کسی میداند که”حداقل یک شب را دریک اقامتگاه عمومی یا خصوصی در محل مورد بازدید ،به سر برد”. (سازمان جهانی جهانگردی)
ü صنعت گردشگری
در سالیان اخیر بدلیل اهمیت گردشگری از آن بعنوان یک صنعت نامبرده میشود و این صنعت به اندازه ای درآمدزا و پرسود میباشد که بسیاری از کشورها به اندازه درآمد نفتی کشورمان ایران از این صنعت کم هزینه و پرسود درآمدزائی کرده اند. صنعت گردشگری و یا اصطلاحاً صنعت توریسم، سومین صنعت مولد شغل و سرمایه بعد از صنعت نفت و خودرسازی میباشد. به همین دلیل در دهه های اخیر بسیاری از دولتها، مسئولین اقتصادی و صاحبنظران با حساسیت بیشتری به گسترش این صنعت روی آورده اند و در تلاش هستند سهم بیشتری از بازار جهانی این صنعت را برای جوامع خود به ارمغان ببرند. گردشگری در چند دهه اخیر به یکی از مهمترین بخش های فعالیت اقتصادی کشور ها تبدیل شده است. بر اساس پیش بینی سازمان جهانی جهانگردی UNWTO تا سال ۲۰۲۰ درآمد حاصل از توریسم بین الملل به ۶/۱ میلیارد دلار برسد. این صنعت بعنوان یک سیستم جهانی بخش قابل توجهی از تولید ناخالص جهان را به خود اختصاص داده است.
ü صنعت گردشگری از دیدگاه اقتصاد
اقتصاد دانان از صنعت گردشگری بعنوان یک صنعت مولد سرمایه و اشتغال زا نام میبرند و توجه خاصی به این صنعت دارند لذا معتقدند توسعه صحیح گردشگری به لحاظ اقتصادی موجب افزایش ارز آوری می شود. صاحبنظران علم اقتصاد معتقدند اگر کشوری بتواند از پتانسیلها استفاده کرده و چرخهای این صنعت را در کشورش به حرکت درآورد شاهد شکوفائی شگرفی در سطح اقتصاد کشور خواهند بود. تاثیر این صنعت از جهات مختلف قابل بررسی و مهم است که به تعداد از این مولفه ها در زیر اشاره شده است :
- ورود ارز به کشور
- اشتغال در بسیاری از زمینه ها
- پویائی بازار خرده فروشی
- فعال شدن فرودگاهها و سیستم های حمل و نقل
- افزایش سرمایه گذاری
- افزایش تولیدات محلی و بومی و صنعتی(صنایع دستی و محصولات فرهنگی)
- افزایش میزان سرمایه گذاری بخش خصوصی (هتل سازی و سایر خدمات مرتبط)
و بسیاری از موارد دیگر که هر یک به تنهائی قابل بررسی و مطالعه می باشد.

فصل دوم
مؤلفه های مهم گردشگری

بخش اول / مولفه های مادی
عناصر گردشگری بطور کلی در پنج دسته؛ حمل ونقل ،اقامتگاه، غذا و رستوران ، جاذبه‌ها و خدمات جای می‌گیرند.
در این بخش در نظر است درخصوص هر کدام از آنها و بااشاره به وضعیت ایران پرداخته شود.حمل و نقل، شاید یکی از تسهیلات مهم برای گردشگران، آسانی ورود به یک کشور یا منطقه باشد تعداد و موقعیت مکانی فرودگاه‌ها، بندرها و توسعه جاده‌ها و دیگر شبکه‌های حمل و نقل از اهمیت اساسی برخوردار است. پیاده روی، دوچرخه‌سواری، ماشین‌های شخصی، وسایل نقلیه جاده‌ای همگانی، ترددهای ریلی، دریایی و هوایی از اشکال گوناگون حمل و نقل محسوب می‌شوند. (دولت آبادی و یعقوب زاده، ۱۳۸۸)غذا و رستوران؛ پس از هزینه رفت و آمد، معمولاً هتل و غذا به یک اندازه مابقی هزینه‌های مسافر را تشکیل می‌دهند و هزینه‌ای که معمولاً مسافران برای غذا صرف می‌کند بین ۱۸ تا ۲۰ درصد کل هزینۀ سفر او را تشکیل می‌دهد (گی، ۱۳۸۵: ۱۰۵). غذا از جمله مواردی است که جهانگرد حتماً به آن نیاز دارد. معمولاً مسافر غذای خود را از محل‌هایی همچون رستوران، هتل، فروشگاه‌های زنجیره‌ای، غذای سریع و کافه تریاها تأمین می‌کند در ایران دیزی‌سرا و قهوه‌خانه را نیز می‌توان به این فهرست افزود. خدمات؛ «تأثیر عمده اقتصاد گردشگری، از طریق خدمات و تسهیلات برای مسافران ایجاد می‌شود. رستوران‌ها و خدمات غذایی تسهیلات اسکان و پذیرایی، خدمات حمل و نقل، اردوگاه‌ها، خدمات اطلاع‌رسانی، تسهیلات تفریحی – ورزشی و فروشگاه‌ها، بیشترین میزان اشتغال، درآمد و منبع اخذ مالیات هستند. مجموعه این خدمات معمولاً صنعت خدمات مهمانداری نامیده شده است (کاظمی، ۱۳۸۵: ۵۶). اصولاً موفقیت یک سفرگذاری به سه عنصر کلیدی بستگی داردSadداسویل، ۱۹۹۷: ۱۰-۹)
الف) موقعیت و سهولت دسترسی به مؤسسه برای علاقمندان به مسافرت و همچنین در معرض دید بودن و برخورداری آن از نمای مناسب، بسیار مهم است.
ب) سیستم‌های اطلاعاتی، صدور بلیط و ذخیره جا به منظور تسریع در عرضه خدمات، به صورت فوری، با مناسب‌ترین قیمت‌ها ضروری است.
ج) خدمات شخصی منظور تأکید بر عنصر انسانی، توانایی درک گردشگران، گشت پروازها و برخوردهای متواضعانه و مؤدبانه با مراجعان است؛ همچنین سفرگذاری باید از دانش و مهارت ارائه مشاوره مناسب نیز برخوردار باشد.

 بخش دوم / مولفه های معنوی
1. توسعه و گردشگری
گرچه گردشگری به تنهایی نمی‌تواند منجر به توسعه کشور شود ولی با ورود گردشگر به تدریج نیاز به تغییر و ایجاد امکانات برای اقامت، جابجایی و سایر فعالیتهای مربوطه، توسعه را نیز در پی خواهد داشت و در دراز مدت باعث افزایش امکانات و تاسیسات خواهد شد. كارشناسان گردشگري تاكيد كردند كه ميان گردشگري و ثبات و توسعه امنيت، رابطه اي تعريف شده وجود دارد. آنها بر اين باورند كه در ايران امنيت كافي براي گردشگران وجود دارد، اما مشكل اصلي در حوزه جذب گردشگران به نبود تبليغات از سوي ايران و تبليغات سوء كشورهاي ديگر عليه ايران باز مي گردد. توسعه صنعت در هر كشوري، نشان از ثبات امنيت ملي در آن كشور است. نقش و تاثير صنعت جهانگردي در ترسيم امنيت ملي يك كشور چنان است كه اكثريت كشورهاي توسعه يافته، با وجود دارا بودن منابع كلان اقتصادي و درآمد، ترجيح مي دهند به روي صنعت توريسم متمركز شوند، چرا كه حضور مستقيم بازديدكنندگان و گردشگران در يك كشور، علاوه بر توسعه اقتصادي و تبادلات فرهنگي، آن كشور را به عنوان يك قطب امن گردشگري به جهانيان معرفي مي كند. كه در برهه كنوني در كشور ما نيز به فعاليتهاي جهانگردي خصوصاً در مناطق كمتر توسعه يافته بهاي خاصي مي دهند و با ارائه تسهيلات بانكي و معافيتهاي مالياتي زمينه هاي تشويق و ترغيب اصحاب سرمايه را فراهم نموده اند بطوريكه در برنامه چهارم توسعه اقتصادي،اجتماعي كشور براي فعاليتهاي گردشگري تا 50% معافيتهاي مالياتي پيش بيني شده است . پيروزي انقلاب اسلامي و بروز نا امني در كشور و همچنين افزايش تهديدات امنيتي عليه ايران موجب كاهش هرچه بيشتر ورود جهانگردان به كشور در سال هاي اول انقلاب تا اوايل دهه 70 شد. همچنين بخشي از توان سرويس هاي اقامتي كشور به نهادهاي دولتي و نظامي و همچنين تامين اجتماعي واگذار شد كه در نهايت بيش از 20 هزار تخت از توان سرويس دهي گردشگري در ايران خارج شد. البته اين رويه به تدريج پس از پايان جنگ تحميلي تغيير كرد اما ضرباتي كه اين سياست در زمان جنگ بر صنعت جهانگردي كشور زده بود به شدت موجب عقب افتادگي شد.اما از دهه 70 صنعت جهانگردي به عنوان يكي از بخش هاي برنامه توسعه اي در ذيل سند چشم انداز قرار گرفت و جايگاه قابل قبولي در اسناد برنامه هاي اول تا چهارم توسعه پيدا كرد(روزنامه رسالت، شماره 7269). بر مبناي آمارسازمان جهاني جهانگردي با ورود هر جهانگرد به كشور بطور متوسط 20 شغل ايجاد خواهد گرديد و با توجه به ظرفبتها و پتانسيل هاي بسيار زباد كشورمان به لحاظ جاذبه هاي جهانگردي زمينه بسيار مناسبي جهت ايجاد اشتغال سالم و سريع وجود دارد ..در هر حال آنچه كه فعلاً از درآمدهاي جهانگري دنيا نصيب كشور ما شده است تنها 1/0% از درآمد كل جهانگردي جهاني است .و اين يعني از دست دادن فرصت ها و منافع بي شماري كه از هر سو مي تواند كشور ما را به شرايط بسيار مطلوبي برساند. آثارمنفی گردشگری را می‌توان به چهار دسته؛ فرهنگی – اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و روحی – روانی تقسیم نمود.
آثار منفی (اقتصادی)نتیجه نامطلوب اقتصادی پدیده‌ای است که آن را کسر مسافرت می‌نامند و این مربوط به زمانی است که کل درآمدهای ارزی یک کشور از محل جهانگردان کمتر از مبلغی می‌شود که شهروندان آن کشور در خارج مصرف می‌کنند. (چاک وای، ۱۳۸۵: ۴۷).
آثار منفی (روحی، روانی)گردشگری به دلیل ایجاد شلوغی،ترافیک،آلودگی ناشی ازرفت وآمدخودروها وبه وجودآوردن احتمال تغییرات فرهنگی وتاثیر بر بافت سنتی برخی مناطق اثرات روحی وروانی برمردم منطقه می گذارد.
آثار منفی (زیست محیطی) گردشگر می خواهد از زیبایی‌های طبیعی بهره‌مند شود و ممکن است تخریب محیط زیست را در پی داشته باشد .
آثار منفی (فرهنگی – اجتماعی) بدون شک ورود جهانگرد تأثیراتی را در حوزه فرهنگی و اجتماعی کشور میزبان خواهد گذاشت.« برخی نویسندگان به تجاری شدن یا کالایی شدن فرهنگ جامعه میزبان اشاره کرده‌اند به این معنا که ساکنان محصولات فرهنگی خود در آن گونه که مورد پسند گردشگران باشد عرضه می‌کنند. ممکن است فرهنگ گردشگران و هر چه مربوط به آنها است، برای جامعه میزبان الگومی‌شودوساکنان به تقلیدکورکورانه ازفرهنگ میهمان می‌پردازند(ضرغام،۱۳۷۶: ۳۹۲).
آثار مثبت (اقتصادی)ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، ارزآوری، ارتقای سطح زندگی مردم، فروش خدمات از جمله مزایای مستقیم حاصل از جهانگردی است و از مزایای غیرمستقیم جهانگردی می‌توان از فعالیت‌های ساختمانی، صنایع دستی هنری، کشاورزی، خدمات و ، توسعه و بهبود تجهیزات زیربنایی مانند جاده‌ها، و سیستم‌های حمل و نقل نام برد.» (الوانی، ۱۳۸۵: ۱۲۳).
آثار مثبت (روحی، روانی)جهانگردی می‌تواند در جهت کاهش تنش‌های سیاسی و تثبیت صلح جهانی کمک کند.عقیده بر این است که ورود جهانگرد باعث بروز حس میهن‌ دوستی و عرضه هر چه بیشتر فرهنگ و افتخارات در مردم می شود و آنان سعی خواهند کرد هر چه بیشتر دستاوردهای خود را در قالب صنایع دستی، نقاشی، عکس و …نشان دهند.گردشگری موجب افزایش درآمد، اشتغال و رونق اقتصادی خواهد شد و این می‌تواند از لحاظ روحی، روانی اثرات مثبتی بر روحیه افراد آن جامعه بگذارد.
آثار مثبت (زیست محیطی)گردشگری می تواند سبب توجه هرچه بیشتر مردم،مسولان وحتی سازمان های بین امللی به برخی نواحی و سعی در جهت محافظت از آن شود.
آثار مثبت فرهنکی– اجتماعی ،توسعه گردشگری به عنوان یک پدیده فرهنگی موجب می‌شود که فرصت کافی برای تبادل فرهنگی بین گردشگر و جامعه میزبان به وجود آید. بر این مبنا آنان می‌توانند به فرهنگ هم بیشتر احترام بگذارند. تنها راه تعامل احترام گردشگر به فرهنگ جامعه میزبان است که می‌تواند راهبرد مناسبی برای گسترش گردشگری باشد. (پاپلی یزدی، ۱۳۸۵، ۸۸)
2. اصول اخلاقی صنعت جهانی توریسم وجایگاه آن در ایران
27 آوریل 1999 – نیویورک سازمان ملل با مجموعه قوانین موافقت کرد و خواستار حضور بخش های خصوصی و سازمان های غیر دولتی بیشتری در این طرح شد.
اکتبر 1999 – سانتیگو بیش از هفتاد عضو سازمان توسعه توریسم جهانی شرح و تفسیری در باره ی مجموعه قوانین ارائه کردند و سرانجام در این تاریخ این طرح به اتفاق آرا پذیرفته شد. بدین ترتیب با شکل گیری صنعت توریسم چهارچوب مشخصی از جانب کشورها برای آن ساخته شد که در آن نه کشور میزبان و نه توریست ضرری متحمل نمی شود .
اصولی از مجموعه قوانین مذکور در پی می آید :
1- کمک ( صنعت ) توریسم به فهم و احترام متقابل میان مردم و جامعه :
2- فعالیت های توریستی باید با ویژگی ها و سنت های مناطق و کشورهای میزبان و با قوانین ، عرف و آداب و رسوم آن ها سازگار باشد .
3- جوامع میزبان و متخصصین محلی آن باید با موضوع فوق الذکر آشنا باشند و به توریست های بازدید کننده از محل که به دنبال کسب اطلاعاتی در باره ی سبک زندگی ، ذائقه و انتظارات آن ها هستند احترام بگذارند. تعلیم و تربیت و آموزش محلی ها به خوش آمدگویی مهمان نوازانه کمک می کند.
4- این وظیفه ی مقامات دولتی است که وسیله ی حفاظت از توریست ها ، بازدید کنندگان و متعلقات آن ها را فراهم کنند .آن ها باید به ایمنی توریست های خارجی که ناشی از حساسیت ویژه ی آن هاست توجه خاصی مبذول دارند .
5- هنگام سفر ، توریست ها و بازدید کنندگان نباید هیچ فعالیت مجرمانه یا فعالیتی که از نظر کشور میزبان جرم محسوب می شود مرتکب شوند ، آن ها باید از هر نوع رفتاری که نزد ساکنان محلی برخورنده( آزاردهنده) تعبیر میشود وممکن است به محیط محلی آسیب برساند اجتناب کنند. آن ها باید از هرگونه معامله غیر قانونی دارو ، نیرو ،آنتیک ، گونه های محافظت شده ، محصولات و موادی که در قوانین ملی قدغن شده است خودداری کنند.
6- توریست ها و بازدیدکنندگان موظفند حتی قبل از عزیمت با ویژگی های کشوری که قصد سفر به آن را دارند آشنا شوند . آن ها با ید از خطرات موجود که سلامت و امنیت هر سفر خارج از محیط همیشگی شان را تهدید می کند آگاه باشند و به شیوه ای رفتار کنند که این مخاطرات را کاهش دهند.
با توجه به اصول کلی قوانین بین الملل ، دست اندرکان در توسعه توریسم باید نقش موسسات بین المللی را مشخص کنند ، از جمله ی این سازمان ها : سازمان توریسم جهانی است که در مرتبه ی اول قرار می گیرد و سازمان های غیر دولتی که دارای کارایی در زمینه ی حمایت و رشد توریسم ، حفاظت از حقوق بشر ، محیط زیست یا سلامت می باشند. همان دست اندرکاران باید نیت شان را ازارجاع هر اختلاف نظری برای رسیدن به توافق که به کاربرد یا تفسیر قانون جهانی نظام اخلاقی برای توریسم مربوط می شود به مرجع سوم منصفی که به عنوان کمیته ی جهانی اخلاق گردشگری شناخته شده است توضیح دهند . و سایر قوانین مصوبه سازمان ملل متحد که در این خصوص وجود دارد.

فصل سوم
بررسی مقایسه ای و راهکار های پیشنهادی

بخش اول /بررسی مقایسه ای
1. آمار با ما سخن می گوید
سازمان گردشگری جهانی (UNWTO) پیش بینی می‌کند که گردشگری بین‌المللی با نرخ رشد ۴٪ به کار خود ادامه دهد (1) و اروپا تا سال ۲۰۲۰ همچنان پرجاذبه‌ترین مناطق گردشگری جهان خواهد ماند ولی سهم این قاره از ۶۰ درصد در سال ۱۹۹۵ به ۴۶ درصد تقلیل خواهد یافت. این در حالی است که روند مسافرت‌های دور اندکی بیشتر از مسافرت‌های داخلی خواهد بود و از ۱۸ درصد در سال ۱۹۹۵ به ۲۴ درصد در سال ۲۰۲۰ افزایش خواهد یافت. بنابراين ضرورت نگرش نظام مند به گردشگري، توسعه و بهره­گيري از روش هاي علمي مناسب در مديريت و سياستگذاري در اين بخش در ايران بيش از هر زمان ديگري احساس مي شود. سازمان جهانی گردشگری تعداد گردشگران بین المللی را در سال ۲۰۲۰ افزون بر۱٫۶ میلیون پیش بینی کرده است.بر این اساس مشاهده میشود علی رغم نابسامانی های مقطعی و منطقه ای ،به دلیل رشد اقتصادی سریع کشورهای پرجمعیتی چون چین ،هند،برزیل،اندونزی وروسیه گردشگری به نحوخوش بینانه ای گسترش خواهد یافت. انتظار می رود جهانگردی بین منتقه ای نیز افزایش یابد،در حالی که رشد جهانگردی برون مرزی در بلند مدت شاهد کاهش خواهد بود.(چاک وای ،۱۳۸۵،۵۱) . ریاست سازمان گردشگری؛ یک میلون اثر تاریخی در کشور وجود دارد که تنها 22 هزار اثر ثبت شده است. تعداد جهانگردان تا سال 2010 به یک میلیارد نفر و درآمدی بالغ بر /1550 میلارد دلار عاید کشورهای جهان شد . و سهم ما در اینجا ؟
اشتغال زایی در بخش جهانگرد 2/11 بیش از سایر بخش هاست . این حرفه بیش از 100 میلیون شغل در سراسر جهان ایجاد می کند . تاثیرات شگرف گردشگری در کاهش نرخ بیکاری ، افزایش سطح در آمد ملی و تامین منابع انرژی و رونق بازار صنایع دستی که طبق آمار موجود 10 میلیون نفر ارتزاق می کنند . از دهه 60 این صعنت مود توجه اقتصادانان توسعه در ریدف صعنت قرار گرفت . دولت ها تمام توان خود را صرف زیرساخت ها ؛ سرمایه گذاری جهت تامین امکانات و اجاره سرمایه گذاری در این بخش می کنند . در آمد گردشگری خاورمیانه بین سال های 46 تا56 ایران اولین کشور و دارای این جایگاه بوده است . مصر با وجود آثار تاریخی فراوان و یکی از عجائب هفتگانه جهان در رده 14 قرار داشت . بیش از49 درصد منابع انرژی کشور مصر و 37 در صدد منابع ترکیه از محل گردشگری است . در حالیکه در همن حدود ما منابع نفتی استخراج می کنیم . اسپانیا با داشتن کمترین سرمایه در اوایل دهه 1980 وبرنامه ریزی کلان سالانه 30 میلیارد دلار درآمد کسب می کند . تا سال 2005 سالانه 500 هزار گردشگر خارجی شدند . در آمد جهانگردی در سطح بین المللی تا سال 2005 حدود622 میلیارد دلار و هر جهانگرد از اروپا بین 500 تا 700 دلار هزینه می کند و در ایران به کمتر از 500 دلار . به ازای یک میلیارد دلار در آمد 4 میلیارد و 200 میلون دلار توسط ایرانیان در خارج هزینه می شود . در کشور های توسعه یافته 10 درصد از نیروی کار دربخش جهانگرد فعالند . در حالیکه در ایران تنها 50 هزار نفر . طبق آمار 400 تا 600 میلیارد دلار از در آمد کشورها تا سال 2005 از توریسم بوده است . بررسی وضعیت صنعت گردشگري در ایران و ملاحظه ارقام درآمدي ارزي حاصل از آن، حاکی از این است که به رغم این واقعیت که ایران یکی از ده کشور مهم جهان از حیث آثار تاریخی و باستانی است، کمتر از یک هزارم درآمد جهانی حاصل از گردشگري را نصیب خود کرده است( موسایی، 1383 ).

مقایسه مسافران ورودی وخروجی کشور :
۱- مسافران خارجی ورودی به کشور در ۱۱ ماهه سال ۸۶ براساس اعلام گمرک ۱٫۷۴۲٫۳۹۸ بوده است .
۲- مسافران خارجی ورودی به کشور طی ۱۱ ماهه سال ۸۵ براساس اعلام گمرک ۱٫۶۵۳٫۴۸۶ بوده است .
۳- رشد تعداد مسافران خارجی ورودی به کشور در۱۱ ماهه ۱۳۸۶ به نسبت ۱۱ ماهه ۱۳۸۵– ۴/۵ درصد بوده است.
در مقابل کل مسافران ایرانی خارج شده از کشور در سال ۱۳۸۷ از سوی گمرک ۶٫۱۹۶٫۳۷۱ نفر اعلام شده که نسبت به سال قبل از رشد ۱۴ درصد برخورداربوده است . : ما در سال ۱۳۸۷ حدود ۵٫۵۷۶٫۷۳۴ نفر گردشگر ایرانی خارج شده از کشور داشته باشیم که از این رقم حدود ۲٫۲۰۰٫۰۰۰ نفر(۵/۳۹ درصد) برای مقاصد زیارتی و حدود ۳٫۳۷۶٫۷۳۴ نفر(۵/۶۰ درصد) برای مقاصد سیاحتی، تفریحی، تجاری و . . . از کشور خارج شده‌اند. کل مسافران خارجی ورودی به کشور در سال ۱۳۸۷ را گمرک کشور بالغ بر ۲٫۰۳۵٫۵۱۸ نفر اعلام کرده که نسبت به سال قبل از رشدی ۷/۵ درصدی داشته، در سال ۱۳۸۷ حدود ۱٫۰۱۷٫۷۵۹ نفر گردشگر خارجی ورودی به کشور داشته باشیم ولی متاسفانه آماری از مقاصد گردشگری آنها وجود ندارد. باتوجه به تحلیل فوق الذکر مشخص می‌شود که:
۱- کل گردشگران ایرانی خروجی از کشور در سال ۱۳۸۷ بالغ بر ۵٫۵۷۶٫۷۳۴ نفر بوده با رشدی برابر ۱۴درصد نسبت به سال قبل.
۲- کل گردشگران خاجی ورودی به کشور در سال ۱۳۸۷ بالغ بر ۱٫۰۱۷٫۷۵۹ نفربوده با رشدی برابر ۷/۵ درصد نسبت به سال قبل.
۳ –رشد گردشگران خارجی ورودی به کشور در سال گذشته ۳/۸ درصد نسبت به رشد گردشگران ایرانی خروجی از کشور کمتر بوده است.
۴- تراز کل گردشگری کشور به لحاظ تعداد بالغ بر ۴٫۵۵۸٫۹۷۵ نفر منفی است یعنی گردشگر خارجی ورودی به کشور حدود یک پنجم گردشگر ایرانی خروجی از کشور می‌باشد.
۵ –خروج گردشگران ایرانی با مقاصد زیارتی در سال ۱۳۸۷ جمعا بالغ بر ۲٫۲۰۰٫۰۰۰ نفر از کل بوده است.
۶ – مقاصد گردشگران زیارتی ایرانی خروجی از کشور عبارت بوده است از: عربستان سعودی ۷۰۰هزار نفر (حج تمتع ۱۰۰ هزار و عمره ۶۰۰ هزار نفر) – عتبات عالیات سوریه ۵۰۰ هزار نفر – عتبات عالیات عراق یک میلیون نفر.
۷ – خروج گردشگران ایرانی بامقاصد سیاحتی، تفریحی،تجاری­و…بالغ بر ۳٫۳۷۶٫۷۳۴ نفراز کل بوده است.
۸ – درصد گردشگران خروجی ایران با مقاصد زیارتی حدود(۵/۳۹ درصد از کل) و با مقاصد سیاحتی، تفریحی، تجاری، و. . ( ۵/۶۰ در صد از کل) بوده است.

3. مقایسه آمار گردشگری در ایران با جهان

براساس اصل چهل و چهارم قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران،اقتصاد ايران به لحاظ مالكيت از سه بخش دولتي ، خصوصي و تعاوني تشكيل مي‌شود. در حال حاضر تنها 5/2 درصد از مالكيت اقتصاد كشور در قالب تعاوني‌ها شكل گرفته و اصلي‌ترين شكل مالكيت در دو بخش دولتي و خصوصي متمركز شده است با توجه به ارقام رسمي بودجه كل كشور ،پنجاه درصد توليد ناخالص ملي از محل درآمد مستقيم انحصارهاي دولتي است كه با احتساب سهم ديگر موسسات و نهادهاي بخش عمومي ، سهم دولت به حداقل 60 درصد مي‌رسد . در چهار دهه اخير ، عمده‌ترين منبع درآمدهاي بودجه دولت از فروش و صادرات نفت و گاز به دست آمده است . اين مقدار در سال 1374 حدود 64 درصد كل درآمدهاي دولت بوده است با وجودنوسانهاي شديد قيمت جهاني نفت خام و كاهش نسبي ارزش آن ، اين عنصر همچنان نقش اصلي خود را در ساختار اقتصادي كشور حفظ كرده و منبع اصلي درآمدهاي ارزي و منشاء بسياري از ديگر درآمدهاي داخلي و خارجي كشور است . توليد ناخالص داخلي از بخشهاي كشاورزي، صنعت و معدن ، خدمات و نفت تركيب يافته است . طي دوره هفده ساله 1356 تا 1374 ، ارزش افزوده بخش كشاورزي با 130 درصد افزايش ، به 3740 ميليارد ريال به قيمت ثابت سال هزاروسيصدوشصت‌ويك رسيده است . در مقابل در جهت كاهش وابستگي به درآمدهاي ارزي ناشي از صادرات نفت خام و به سبب موقعيت متزلزل عنصر نفت خام در بازارهاي جهاني ،‌سهم نفت در توليد ناخالص داخلي كشور، از 4/93 درصد در سال 1357 به كم‌تر از نصف ؛ يعني 1/18 درصد در سال 1374 كاهش يافته است و در همين مدت ، سهم بخش كشاورزي از 7/14 درصد به 9/62 درصد و سهم گروه صنعت و معدن از 8/20 درصد به 7/32 درصد رسيده است .
بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری در سال ۲۰۰۶ تعداد ۸۳۵ میلیون جهانگرد جابجا شده‌اند که این جهانگران حدود ۸۰۰ میلیارد دلار هزینه این در حالی است که سهم ایران از صنعت گردشگری جهانی در سال ۲۰۰۶ کمتر از یک دهم درصد بوده است و علیرغم اینکه ایران، طبق نظر یونسکو یکی از ده کشور دارای جاذبه‌های گردشگری می‌باشد ولی آمار موجود گویای ضعف صنعت گردشگری کشور می‌باشد و نارساییهای موجود باعث عدم توفیق در جذب جهانگردان به میزان توانمندیهای کشور شده است.
1- جمعيت كشور ايران وفرانسه حدودا مساوي و برابر 70 ميليون نفر مي با شد .
2- وسعت وتنوع جغرافيائي كشور ايران بسيار بيشتر از فرانسه مي باشد .
3- قدمت تاريخي و فرهنگي ايران بسيار بيشتر از فرانسه ميباشد
(ايران يكي از هفت كشورتمدن ساز بشري مي باشد . قسمت اعظم جاده ابريشم كه باعث مبادلات فرهنگي وكالا بين ملل شرق و غرب بوده در ايران واقع است .كشور ايران داراي بيش از يك ميليون و دويست هزار اثر تاريخ وفرهنگي غير منقول مي باشد به نحوي كه رتبه دهم را بلحاظ آثار تاريخي در جهان دارد و... )
4- كشور ايران داري تنوع اقليمي و به تبع آن تنوع فرهنگي فراوان مي باشد به نحوي كه رتبه پنجم را به لحاظ جاذبه هاي اكوتوريستي و به لحاظ صنايع دستي در جهان دارد .
اما به لحاظ آمار گردشگري :
1- کشور فرانسه به لحاظ جذب تعداد گردشگر در مقام اول جهان وبه لحاظ در آمد در مقام سوم قرار دارد
2- كشور فرانسه : داراي 1/69 ميليون نفر گردشگر خارجي با درآمدي بالغ بر 79 ميليارد يورو ميباشد
3- كشور ايران : داراي حدود 900 هزار گردشگر خارجي با درآمدي بالغ برحدود 450 میلیون دلار مي باشد .
نتيجه اینکه :
علي رغم جمعيت مساوي دو كشور و جاذبه هاي گردشگري فراوان كشور ايران - تعداد گردشگران فرانسه 76برابر ودرآمد گردشگري آن 178 برابر گردشگري ايران مي باشد .بر اساس نتایج تحقیقات انجام شده، ایران سالانه حدود یک میلیارددلار بابت مسافرت‌های اتباع خود پرداخت می‌کند و به تعبیری هر خانواده ایرانی که به طور متوسط پنج عضو دارد ، سالانه ۸۵ دلار از سهم تولید ملی خود را بابت رونق به بازار جهانی توریست می‌پردازد، بدون اینکه از این بازار سهمی برده باشد.درآمد کشورهای خارجی از توریست ایرانی چهار برابر درآمد ایران از توریست خارجی است. شاید بی دلیل نباشد که قسمتی از درآمد دو شرکت بزرگ هواپیمایی بزرگ دنیا به ایران اختصاص دارد.ایرانی‌ها بعد از امارات بیشتربه ترکیه و تایلند می‌روند.براساس آمارهای ارائه شده در سال۱۳۳۰ شمسی تعداد جهانگردان بین‌المللی در سطح جهان حدود ۲۵ میلیون نفر بوده است که این رقم هم اکنون به حدود یک میلیارد نفر افزایش یافته است.

نتيجه اینکه :
علي رغم جمعيت مساوي دو كشور و جاذبه هاي گردشگري فراوان كشور ايران - تعداد گردشگران فرانسه 76برابر ودرآمد گردشگري آن 178 برابر گردشگري ايران مي باشد .بر اساس نتایج تحقیقات انجام شده، ایران سالانه حدود یک میلیارددلار بابت مسافرت‌های اتباع خود پرداخت می‌کند و به تعبیری هر خانواده ایرانی که به طور متوسط پنج عضو دارد ، سالانه ۸۵ دلار از سهم تولید ملی خود را بابت رونق به بازار جهانی توریست می‌پردازد، بدون اینکه از این بازار سهمی برده باشد.درآمد کشورهای خارجی از توریست ایرانی چهار برابر درآمد ایران از توریست خارجی است. شاید بی دلیل نباشد که قسمتی از درآمد دو شرکت بزرگ هواپیمایی بزرگ دنیا به ایران اختصاص دارد.ایرانی‌ها بعد از امارات بیشتربه ترکیه و تایلند می‌روند.براساس آمارهای ارائه شده در سال۱۳۳۰ شمسی تعداد جهانگردان بین‌المللی در سطح جهان حدود ۲۵ میلیون نفر بوده است که این رقم هم اکنون به حدود یک میلیارد نفر افزایش یافته است.همین تعداد جهانگردان درفاصله ۱۳۶۴تا ۱۳۷۴ ازرشد فزاینده‌ای برخوردارگشته‌اند به طوری که از ۳۲۹ میلیون نفر در سال ۶۴ به ۵۶۷ میلیون نفر در سال ۷۴ رسیده است و طبق پیش‌بینی‌ها تا سال ۱۳۹۹ شمسی تعداد جهانگردان جهان به رقمی بالغ بر یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون نفر خواهد رسید و هم اکنون در مرز یک میلیارد جهانگرد در جهان قرار داریم.
بر اساس آمارها معضل اشتغال در کشورهای در حال توسعه از طریق توسعه صنعت توریسم قابل حل است. و این صنعت پس از صنعت نفت و صنایع خودروسازی در رده سوم صنایع جهان قرار گرفته است.صنعت توریسم بخشی است که بیش از ۲۰۰ میلیون نفر را در سراسر جهان شاغل کرده و تا ۱۰ سال آینده از ۳۰۰ میلیون نفر فراتر خواهد رفت. هم اکنون طبق اعلام مسوولان گردشگری سهم ایران از بازار گردشگری جهان در حدود ۰۸/۰ درصد است.از طرفی وضعیت هتل‌های کشور اصلاً قابل مقایسه با دیگر کشورها نیست ولی به لحاظ قیمت این هتل‌ها هیچ فرقی با همتایان خارجی ندارند.
فرانسه رتبه اول جذب گردشگر جهان را در اختیار دارد، برای مقایسه وضعیت ایران که آمار آن در بالا ذکر شد با فرانسه آمار مبنای این مقایسه سال ۲۰۰۷ کشور فرانسه است که در آن میزان گردشگر جذب شده در این کشور کمتر از ۷۰ میلیون نفر بوده ، جذب گردشگر در کشور فرانسه هم اکنون از ۸۰ میلیون نفر نیز فراتر رفته و این کشور به تنهایی نزدیک به ۱۰ درصد گردشگران جهان را هر سال جذب می کند .
آمارتفصیلی گردشگری خارجی ورودی به کشور فرانسه :
در سال ۲۰۰۷ حدود ۱/۶۹ میلیون نفر گردشگر خارجی از جاذبه های گردشگری وموزه های فرانسه بازدید کرده اند .که نسبت به سال ۲۰۰۵ حدود هفت میلیون نفر( ۱۰درصد ) افزایش داشته .
در آمد گردشگری کشور فرانسه در سال ۲۰۰۶ حدود ۷۹ میلیارد یور( دوبرابر درآمد حاصل از فروش نفت ایران) بوده و درآمد گردشگری فرانسه در این سال ۷۰ درصد تولید ناخالص ملی فرانسه را تشکیل داده است.
آمار گردشگران خارجی در سال ۲۰۰۶ از شش مرکز مهم گردشگری فرانسه به شرح زیر بوده است:
۱- کلیسای نتردام = ۱۳ میلیون نفر
۲- موزه لوور = ۴/۸ میلیون نفر با ۵/۱۰ درصد افزایش نسبت به سال قبل
۳- برج ایفل = ۷/۶ میلیون نفر با ۱/۴ درصد افزایش نسبت به سال قبل
۴- موزه اورسی = ۳ میلیون نفر با ۲/۷ درصد افزایش نسبت به سال قبل
۵- موزه تاریخ طبیعی = ۳/۱ میلیون نفر با ۸/۷ درصد افزایش نسبت به سال قبل
۶- طاق پیروزی اتوال = ۳/۱ میلیون نفر با ۶ درصد افزایش نسبت به سال قبل ( نقل از وزیر مشاور گردشگری فرانسه )
آمار فوق بیانگر آن است که کل جهانگردان خارجی ایران به اندازه بازدیدکنندگان خارجی یکی از شش جاذبه پربیینده فرانسه هم نبوده و میزان درآمد ما از گردشگری که آماری از آن مشخص نیست حتی با درآمد حاصل از بازدید یکی از آثار پرجاذبه فرانسه قابل قیاس نیست به گونه ای که درآمد این کشور از محل جذب توریست بیشتر از دو برابر درآمد ما از محل فروش مهمترین ثروت پایان پذیر کشور یعنی نفت بوده و اما ثروتهای پایان ناپذیر ما در جذب درآمد سهمی نامشخص و البته بسیار ناچیز دارند.
 بخش دوم / رهکارهای پیشنهادی سیاست گذاری
سیاستگذاری در یک حوزه خاص مستلزم تجزیه تحلیل آن حوزه و صورتبندی آن به شکل یک مشکل یا معضل اجتماعی است که نیازمند پاسخ یا راه حل سیاستی می باشد. در تفریح و گردشگری عموما مسیرهای طراحی شده است همراه با تابلوهای راهنما جهت هدایت افراد ، دوچرخه سواران ، و یا اسکی بازان درطول آن مسیر، اگر چه بیشتر برای استفاده بازدید کنندگان طراحی می شوند به طور فزایندهای به عنوان ابزاری جهت مدیریت بازدید کننده ها در مناطق با تراکم بالا استفاده می شوند . و ضرورت آموزش پرسنل صنعت گردشگری و هتلداری را تأكید می بخشد.در این میان با اینكه میهماننوازی سنت دیرینه ما ایرانیان است. تجربه نشان داده است با برگزاری سمینارها، اظهار نگرانی ها و تنها با حرف و سخن نمی توان به حل معضل توریسم در کشورمان همت گماشت و «برابری درآمد صنعت گردشگری ایران با درآمد نفتی را تا ۲۰ سال دیگر» وعده داد. بلکه برای بهره گیری از این خوان گسترده و رو به گسترش نیازمند به اقدامات عملی، با نگاه به تجربه کشورهای موفق در این زمینه است. نبود امکانات رفاهی و بهداشتی در شهرها و جاده های ایران، قیمت بالای بلیت هواپیما و علی الخصوص هتل ها، ناامنی در جاده ها و کسب رتبه اول مرگ ومیر ناشی از تصادفات رانندگی در دنیا، دست وپاگیر بودن مقررات در خصوص ورود جهانگردان و … موانعی است که نمی گذارد قدم در راه بهبود وضعیت این صنعت نهیم و افزایش قابل قبول درآمدهای توریستی را شاهد باشیم. عموماً از سوی مخالفان داخلی، ضعف فرهنگ مذهبی در بین گردشگران خارجی عاملی برای تضعیف و تحت تاثیر قرار دادن فرهنگ ایرانیان مطرح می شود، از سوی دیگر شاهد برخوردهای ناشایست و نگاه بدبینانه و منفی به جهانگردان در گوشه و کنار و از طرف برخی افراد و گروه ها هستیم. صرفنظر از دلایل تاریخی دو سده اخیر و نگرش حاصل از دخالت های برخی کشورهای استعمارگر، به نظر می رسد این امر بیشتر ناشی از یک سیاست زیرکانه باشد که با کمک برخی عوامل ناآگاه و یا آگاه داخلی از یک سو و تقویت آن از سوی همان کشورها اعمال می شود و از این طریق اقتصاد کشورمان را از یک منبع درآمدی رو به رشد و مطمئن دور می سازد تا همچنان ایران با نفت خود تنها بماند و ارتزاق ناقصی داشته باشد. امروز، حتی شاهدیم که بسیاری از بناهای تاریخی در ایران از بین رفته و یا در حال تخریب هستند این وضعیت نابسامان در زمینه محیط زیست و حیات وحش ایران نیز وجود دارد اما اقدامات جدی جهت مقابله با آن احساس نمی شود. موثرترین شیوه جلب توریست
بهترین وموثرترین شیوه برای جلب توریست که به منزله تبلیغات حضوری وفروش محصولات وصنایع داخلی­است،برگزاری­نمایشگاههای بزرگ­درکشورهای توریست پذیرآنهم درمقاطع زمانی تراکم توریستی با بکارگیری جلوهای تاثیرگذارهنرهای نوروتصاویرمعماری وطراحی برگرفته ازآثار هنری،تاریخی وجلوه های زیبای با مجریان آشنا به زبان بین الملل و بومی در قالب مردمان هر منطقه باپوشش لباس های محلی و…
از سوی دیگر رعایت موارد زیر در موفقیت برنامه های ما قطعا تاثیر گذار خواهد بود
۱ – رعایت حقوق و برقراری امنیت جانی و مالی گردشگران خارجی
۲ – گسترش فرهنگ جهانگردی و گردشگری در کشور
۳ – بازاریابی و تبلیغات برای بهبود تصویر مخدوش شده ایران در عرصه گردشگری
۴ – راه‌اندازی سایت‌های باستان‌شناسی و گردشگری در کشور
۵ – ارائه خدمات بانکی پیشرفته به جهانگردان
۶ – تبلیغات منظم و هماهنگ از سوی سازمان مربوطه و وزارت خارجه در دیگر کشورهای دنیا
۷ – تسریع در صدور روادید برای جهانگردان
۸- پذیرش کارت اعتباری بین‌المللی
۹- راه‌اندازی و تقویت شبکه‌های ماهواره‌ای و رادیو و تلویزیونی افزایش تبلیغات برون مرزی
1۰ – ضرورت حضور بخش خصوصی در صنعت گردشگری کشور
بیش از این هدر دادن سرمایه بالقوه ای که در زمینه صنعت گردشگری در کشور وجود دارد به صلاح نیست و باید در این زمینه از سخن گفت پرهیز کرد و مانند دیگر کشورها ، دست به اقداماتی عملی برای به فعلیت رساندن ثروت عظیم به خواب رفته در کشور زد.

فصل چهارم
آسیب شناسی
بخش اول/ مدیریت ناتوان
با وجودي كه تا برنامه اول توسعه، دولت سياست چندان مشخصي در خصوص صنعت توريسم نداشت و بخش خصوصي نيز به علت روشن نبودن سياست ها و ضوابط، چندان رغبتي به ايجاد تأسيسات، مراكز اقامتي و پذيرايي نشان نمي داد ولي در راستاي سياست هاي برنامه هاي اول، دوم و سوم توسعه، بخش توريسم توانست براي بار ديگر به عنوان يكي از پارامترهاي مهم اقتصادي مطرح شود و تعداد سرمايه گذاراني كه مايل به سرمايه گذاري در زيربخش هاي آن هستند افزايش يابد . تحقیقات بسیاری در زمینه انگیزه‌های گردشگری نشان داده است که یکی از مهمترین انگیزه‌های گردشگران، رهایی از محیط اجتماعی یکنواخت خود می‌باشد. تمایز گردشگران بیشتر برانگیزة مسافرت، هدف از مسافرت، تجربه‌ها و معانی مد نظر افراد مبتنی است (همان: ۱۷۱). برن انگیزة گردشگران از مسافرت را در دو بخش عوامل برانگیزاننده و عوامل جذب کننده بررسی می‌کند. از این منظر عوامل برانگیزندة سفر که گردشگر را از جایش بلند می‌کند تا به مسافرت برود. مانند کنجکاوی و فرار از کسالت، تکرار کار، پرداختن به امور ذهنی، سلامتی و امور جنسی، اعمال آرام‌بخش، واقعیت بخشیدن به خود، عوامل جذب کننده که گردشگر را به محلی جذب می‌کند تا مقصدی را انتخاب کند، پی بردن به جذابیت مکان‌ها و دیدن جاهایی که به فرد احساسی مطبوع می‌دهد را شامل می‌شوند (کلانتری،۱۳۸۷ : ۱۷۲). کرامتین (۱۹۷۹: ۴۰۸ـ۴۲۷) و دان (۱۹۷۷: ۱۸۴ـ۱۹۴) معتقدند جذابیت‌های یک منطقه باید به گونه‌ای باشد که از عهده پاسخگویی به انگیزه‌های گردشگران برآید؛ (کاظمی، ۱۳۸۵: ۱۷۶ و ۱۷۵).در تعریف عوامل انگیزشی و عوامل دفع می توان گفت؛ «عوامل انگیزشی نیروهایی است که در درون فرد و در محتوای اجتماعی شخص موجب حرکت وی می‌شوند. در واقع اینها نیروهای انگیزشی هستند» (چاک‌وای، ۱۳۸۵: ۱۸۸). «عوامل جذب نیروهایی هستند که مسافر را به یک مقصد می‌کشاند و موجب می‌شود او تصور کند از آن طریق می‌تواند نیازهای خود را تأمین کند» اصولاً از لحاظ اقتصادی، تمایل و توان خرید دو عامل اساسی تعریف و شکل‌گیری تقاضایند. بنابراین، کسانی که علاقه، تمایل یا هدفی برای سفر ندارند و ترجیح می‌دهند در خانه بمانند، همچنین کسانی که توان مالی پرداخت هزینه‌های سفر را ندارند، در بعد تقاضای گردشگری قرار نمی‌گیرند؛ به بیان دیگر متقاضی گردشگری محسوب نمی‌شوند(کاظمی، ۱۳۸۵: ۴۲). معمولاً انگیزه‌ها و محرک‌هایی موجب می‌شود که فردی اقدام به سفر کند این انگیزه‌ها جنبه‌های مختلفی همچون شخصی، فرهنگی، پرستیژ، کسب روحیه و مسئله روانی، تقویت سلامت جسمی و .. را در بر می‌گیرد . گردشگران از لحاظ انگیزۀ سفر به گروه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند: گروهی که انگیزه‌شان از سفر فرهنگی است، گروهی که هدف تفریحی در سر دارند، گروهی با انگیزه انجام نوعی از ورزش مثل کوهنوردی، قایقرانی، اسکی ، مسافرت به قصد دیدار از دوستان و بستگان (VFR) كمبود مراكز اقامتي باعث مي شود با توجه به نياز مسافران به اسكان عده اي از آنها به مراكز اقامتي غير مجاز روز مي آورند و همين امر موجب افزايش قيمتها در اين مراكز مي شود و تعدادي ديگر نيز در پارك ها و فضاي سبز اقامت مي كنند كه اين اقدام نيز جلوه زشتي به شهر مي دهد. دولت بايد امكانات ، شرايط و اقدامات لازم را براي سفر راحت و ارزان مردم فراهم كند تا آنها بتوانند با آسودگي خيال و آرامش تعطيلات و اوقات خوشي را در كنار خانواده خود بگذرانند . واقعيت آن است كه ما درآمد مناسبي از صنعت” بدون دود“ توريسم، نداشته و قادر نيستيم كه سطح اشتغال جامعه را به كمك آن به عنوان بزرگ ترين صنعت جهاني اشتغال زا بالا برده و فقر را با برنامه ريزي اصولي و به مدد آن ريشه كن كنيم. بديهي است كه صنعت گردشگري جريان توانمندي را مي طلبد كه در نهايت از هر نوع مديريتي سخت تر است. زيرا در اين صنعت وجود نظم الزامي است، ضمن آنكه نظم خشك نيز در آن معنا ندارد. همچنين بايد به سليقه ها توجه كرد و واقعيات مربوط به امكانات محلي و منطقه اي را در نظر گرفت.اندیشه های آرمانخواهانه دولت احمدی نژاد را هیچکس نمی تواند نادیده بگیرد. دولتی که با زنده کردن ارزش های دوران انقلاب و با رویکرد ارزشی توانست بسیاری از قلوب ایرانیان – بخصوص اقشار فقیر و پایین جامعه را به خود نزدیک کرد و با طرح شعارهای مبارزه طلبانه با همه مفسدین و رانت خواران زمینه ای را فراهم کرد. با چنین نگاهی به ایران ، سودای توسعه همه جانبه ای داشت دولتی که با کشیدن خط بطلان بر همه برنامه های دول قبل خود شعار داد و خود نیز مطابق چارچوب های ذهنی خویش عمل کرد. درامدهای کلان نفتی بسیاری از شعارهایش با رنگ و بوی آنی تحقق یابد..درکنار موارد فوق شعارهای آرمانی به گونه ای بود که می توانست توسعه فرهنگی و اجتماعی را در جامعه شاهد بود وامیدداشت که نه یک قشر خاص ارزشگذار بلکه همه مردم به نام ملت ایران در برنامه های فرهنگی و اجتماعی ودینی این دولت مشارکت در توسعه کشور دارد هیچکس نمی تواند لیست پروژه های دولت احمدی نژاد را نادیده بگیرد بسیاری از آنها به راستی وجود دارند .اما فقدان برنامه آینده نگرانه و نبود برنامه ریزی استراتژیک در دولت وی باعث شد که هر چه آنها زحمت کشیدند نه تنها نتوانست که بار مشکلات مردم را بکاهد بلکه بسیاری از مشکلاتی که امروز تولید کنندگان ، کشاورزان و صنعتکاران دارند ، حاصل نگاه کوتاه مدت و آنی و لحظه ای این دولت است .به عبارت دیگر این دولت فاقد یک اندیشه موثر برای توسعه اندیشه توسعه در ایران بود.این دولت چنان شعارهای بزرگی در حوزه گردشگری ، عمران ، فرهنگ ، احیای ارزش ها ، مدیریت جهانی و ... داد که به گمان بسیاری از مردم می توانست امید داشت که ما می توانیم.اما کمی عمیق به لایه های زیرین جامعه و به اقشار مختلف مردم که به عنوان شهروند دراین کشور زندگی می کنند نگاه کنیم ، همه این شعارها فاقد یک اندیشه توسعه برای رسیدن به چشم انداز توسعه ایران اسلامی بود.این دولت هیچگاه نتوانست به درستی با انجمن های علمی ودانشگاهی ارتباط موثری برای کنش هدفمند جهت بالندگی علم در جامعه داشته باشد. این دولت نتوانست سامان درستی به آموزش وپرورش کشور داده تابتوان شاهدرشدوتعالی ارزش های فرهنگی واسلامی ازحجاب گرفته تاچیزهای خوب دیگردرجامعه باشیم.این دولت نتوانست حوزه متعالی فرهنگ رادرحدگذشته خویش نگه دارد و اوضاع فرهنگی چنان تنزل پیدا کرد که بخش اساسی گرایش به برنامه های مبتذل غربی ناشی ازضعف مدیریت فرهنگی این دولت در داخل است .این دولت نتوانست زمینه های رشد اقتصادی را برای هزاران شرکت ، بنگاه و اصناف را فراهم سازد و در نتیجه ضعف و وابستگی این بنگاهها به تبع آن بسیاری از مشکلات و آسیب های اجتماعی بر بدنه این جامعه تزریق شد.حجم نقدینگی، مطالبات سیستم بانکی ، حجم چک برگشتی و پرداخت های جاری دولت و نرخ سکه و شاخص بورس نشان می دهد که از سال 1385 تاکنون چه وضعیتی پیدا کرده است .
شش شاخص اساسی مسایل حوزه اقتصادی
شماره
موارد
1385 (میلیارد تومان )
1390 (میلیارد تومان )
1
حجم نقدینگی
1284
3800
2
مطالبات سیستم بانکی از بخش دولتی و غیردولتی
1482
3800
3
حجم چک برگشتی
109
284
4
پرداخت های جاری دولت
415
922
5
نرخ سکه(هزارتومان)
167
630
6
شاخص بورس(هزار تومان)
9821
27000
منبع : غلامحسین دوانی ، روزنامه دنیای اقتصاد ش 2455

علی رقم آنکه ایران یکی از کشورهای مستعد در زمینه گردشگری محسوب میشود اما به دلایل بسیاری رشد این بخش در کشورمان در مقایسه با سایر کشورهای منطقه مطلوب و قابل توجه نبوده است. کارشناسان و صاحبنظران دلایل فراوانی را بعنوان موانع بر سر راه رشد این صنعت بیان نموده اند که مختصراً به هر یک از آنها می پردازیم.
۱) ضعف مدیریت کلان در صنعت گردشگری :
مدیریت کلان در بحث صنعت گردشگری از مهمترین مولفه های موفقیت در این صنعت نوظهور میباشد. با توجه به اینکه مدیریت کوتاه مدت و سطحی نگر در صنعت گردشگری جوابگو نخواهد بود و این صنعت را به مرحله سود دهی نخواهند رساند لذا مدیریت دولتی و دیگاههای سیستم های دولتی پاسخگوی نیازهای این صنعت نخواهند بود. لذا برای پویائی و افزایش مزیت نسبی و ایجاد رقابت، باید بخش های خدماتی از قبیل هتلها، شرکتهای حمل ونقل و فرودگاهها به بخش خصوصی واگذار شود تا در محیط رقابت به ارائه خدمات بهتر روی آورند تا شاهد رشد و پویائی در این صنعت باشیم و از آثار مثبت آن بهره مند گردیم.
۲) عدم توجه به توسعه منابع انسانی در صنعت گردشگری :
یکی دیگر از مشکلات ما در این صنعت عدم توسعه منابع انسانی میباشد. بیشتر نیروهای بکار گرفته شده در صنعت جهانگردی عموماً از لحاظ علمی غیر مرتبط با صنعت گردشگری می باشند و در این صنعت بدون توجه به ویژگیهای این صنعت و فقط با دید تجاری و درآمد زائی وارد میدان عمل شده اند. که این خود باعث افزایش هزینه ها و آثار منفی و عدم توسعه گردشگری در کشورمان شده است.
۳) ضعف در اطلاع رسانی و تبلیغات در زمینه جذب گردشگر:
یکی دیگر از مهمترین عوامل جذب گردشگر از سایر کشورها اطلاع رسانی و تبلیغات در خصوص کشور ایران و امکانات و جاذبه های گردشگری آن میباشد که متاسفانه سازمانها و نهادهای درگیر با صنعت گردشگری که متوالیان اصلی این صنعت میباشند در این خصوص فعالیتی ندارند و یا بسیار ضعیف عمل کرده اند.
1-مديريت غير تخصصي ونتايج فابل مشاهده
2-ساختارهاي فراقانوني قدرت
3-نگاه ارزشي مديران به صنعت گردشگري
4-مديريت بدون بودجه
در آن زمان به دليل نبود سياست، خط‌مشى و هدف‌هاى مشخصى در زمينه جهانگردى و هتلدارى و شرايط خاص اجتماعي، اقتصادى و سياسى ناشى از انقلاب اسلامى و کلاً تغيير خط‌مشى هتلدارى در کشور و تغيير روحيه مردم در استفاده از اين‌گونه تأسيسات درصد اشتغال واحدهاى در دست بهره‌بردارى نيز بسيار پائين بود. به‌طورى که درآمد سازمان صرفاً ۶/۱۴ درصد از کل هزينه‌هاى موجود را در آخر سال ۱۳۵۸ تأمين مى‌نمود. کشور ایران که دارای توانایی‌های بالقوه عظیمی در زمینه‌های زیست محیطی، تاریخی، میراث فرهنگی و غیره است نمی‌تواند و نباید به دلیل مسائل سیاسی و نگرانی‌های فرهنگی – اجتماعی خود را از این جریان اقتصادی دور نگه دارد و از سوی دیگر بازار بین‌المللی گردشگری نیز نمی‌تواند ازجاذبه‌های ایران برای گردشگری چشم‌پوشی کند.عدم موفقیت ایران در جذب گردشگران و توسعه گردشگری دلایل متعددی دارد. برای افزایش گردشگران تنها نمی‌توان به اقتصاددانان دل بست، راه‌حل در واقع در دستان دولت و برنامه‌ریزان است چرا که آنان اگر نخواهند و تمایلی به گسترش توریسم و جذب گردشگر نداشته باشند جاذبه‌های تاریخی، طبیعی و فرهنگی به تنهایی نمی‌تواند کار ساز باشد. از سوی دیگر تجربه و فرهنگ مردم نیز بی‌تأثیر نیست. گاه پیش می‌آید که دولت می‌خواهد ولی مردم و مراکزی که با توریست‌ها در ارتباط هستند ، تجربۀ لازم را ندارند و یا آموزش های مناسب راندیده‌اند و لذا چگونگی برخورد با گردشگر و ارائه خدمات به او را نمی‌دانند.ایران از لحاظ اقلیمی و تنوع جانوری یک کشور شبه قاره‌ای است و بنابر گفته رئیس سازمان جهانی جهانگردی جزء ۵ کشور اول دارای بیشترین جاذبه‌های زیستی و جانوری در دنیا است. همچنین یکی از سه قطب برتر بر صنایع دستی در دنیا است؛ سفالگری، شیشه‌گری، قلم‌زنی، مشبک‌کاری، حکاکی بر روی فلزات، میناکاری، خاتم سازی، معرق‌کاری، منبت‌کاری، قالی‌بافی، نمدمالی و … ایران معجونی از گوناگونی فرهنگی، زبانی، قومی، زیست محیطی و اقلیمی است. همچنین از لحاظ آثار تاریخی و میراث فرهنگی جزء ده کشور اول دنیا محسوب می‌شود.(یعقوب زاده ،روزنامه شرق ،۷/۵/۱۳۸۳،گردشگری ثروت پنهان).

بخش دوم / ثروت پنهان
ایران با داشتن یک میلیون و ۲۰۰ تپه و صدوپنجاه هزار اثر تاریخی و منابع متنوع طبیعی جزء ده کشور اول دارای جاذبه های توریستی دنیا و ۵ کشور اول در زمینه تنوع و جذابیت اکوتوریسم دنیا است. وجود بیش از ۸ هزار گونه گیاهی، ۵۰۰ گونه پرنده، ۱۶۰ گونه پستاندار و یک هزار گونه خزنده و آبزی در ایران، درختان کهنسال، چشمه های آب معدنی، رشته کوه های البرز و زاگرس، بیابان های وسیع، ۵۰ دریاچه داخلی و بزرگ ترین دریاچه جهان، جنگل های انبوه، دومین دریاچه شور جهان (ارومیه) و آثار تاریخی بی شمار با ۶۰۰۰ سال سابقه تمدنی دارای ظرفیت عظیمی است تا با برنامه ریزی دقیق و کارشناسانه، درآمدی بیش از درآمد نفت را نصیب کشورمان بکند تا بدین ترتیب از این اختاپوس ۶۰ ساله نفت رهایی یابد. وقتی امارات متحده عربی به عنوان یک کشور نفتی در حال حاضر تنها یک چهارم درآمد ارزی خود را از نفت تامین می کند و ترکیه در همسایگی ما در طول یک سال ۱۷ میلیارد دلار از طریق جهانگردی درآمد ارزی کسب می کند. اما کشور ما با وجود جاذبه های فراوان طبیعی و تاریخی به رتبه ای بالاتر از ۷۵ در بین کشورهای عضو سازمان جهانی توریسم، دست نیافته است. این امر بیانگر آن است که هنوز یک عزم ملی و جدی برای افزایش جهانگرد و درآمد ناشی از آن در کشورمان وجود ندارد. تقریباً در همه تصمیم گیری های مدیران اجرایی بی توجهی به محیط زیست و میراث فرهنگی دیده می شود: احداث بنای جهان نما در حریم میدان نقش جهان اصفهان، احداث جاده ترانزیتی و پل عبوری از شهر تاریخی نیشابور و … همه اینها باعث شده است تا در سال ۱۳۸۲ تنها ۵۰۰ میلیون دلار از طریق جهانگردی درآمد داشته باشیم. به طور مثال هتل‌های دبی در رده بهترین‌های جهان قرار دارند و اولین هتل هفت ستاره که بلندترین هتل جهان نیز هست، در این کشور ساخته شده، این کشور به تازگی توانسته است در حوزه توریسم رشد قابل توجهی داشته باشد. به نحوی که امروزه دبی دارای ۲۷۲ هتل با بیش از ۳۰ هزار اتاق، ۳۰مرکز خرید و سالانه بیش از هفت میلیون نفر گردشگر خارجی است. خطوط هوایی دبی یکی از پنج خط برتر هوایی جهان است که با داشتن بیش از ۱۰۰ شرکت هواپیمایی به بیش از ۱۴۵مقصد مسافر می‌برد. ظرفیت فرودگاه آن نیز در حال توسعه است تا برای مسیر تردد سالانه ۶۰ میلیون مسافر آماده شود. درآمد صنعت توریسم در دبی نیز نزدیک به دو میلیارد دلار و نکته قابل توجه در این است که بخش قابل توجهی از جاذبه این کشور مرهون سرمایه گذران ایرانی است. ایران با داشتن شش اثر که در سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسیده ، می‌تواند به عنوان یکی از مراکز مهم جذب توریست آثار و ابنیه تاریخی باشد. وجود آثاری چون تخت جمشید، چغازنبیل، تخت سلیمان، میدان نقش جهان، پاسارگاد و ارگ تخریب شده بم از مهمترین جاذبه های جهانی ایران است.


سخن آخر
تنگناهاي توسعه گردشگري درکشور به عوامل مختلفی بستگی داشته که این عوامل به گروه عوامل زیربنایی، تأسیسات اقامتی، رفاهی، نیروي انسانی و موانع فرهنگی قابل تقسیم است. عوامل زیربنایی شامل کمبودهاي موجود در بخش حمل ونقل جادههاي، ریلی و هوایی بوده که باید سیستم حمل و نقل از طریق توسعه و بهبود تأسیسات زیربنایی در حد استاندارد جهانی، توسعه یابد. با توجه به این امر که هتل ها دچار فرسودگی و کهولت شدهاند، دولت میتواند با اعطاي اعتبارات و حمایت از بخش خصوصی در جهت تأسیس هتلها و مراکز اقامتی، این بخشها در حد استانداردهاي بینالمللی در جهت جذب هر چه بیشتر گردشگر خارجی توسعه دهد. در زمینه نیروي انسانی باید به افراد خاص آموزشهاي لازم به افراد به عنوان راهنمایان تور و یا میزبانان مراکز اقامتی در جهت برخورد مناسب با گردشگران خارجی داده شود. در زمینه موانع فرهنگی، میتوان به پندارهاي نادرست بسیاري از گردشگران خارجی درباره ایران و پندارهاي نادرست پارهاي از مدیران و برنامهریزان فرهنگی در مورد گردشگران خارجی اشاره کرد که از طریق مستندسازي از واقعیتهاي اجتماعی، اقتصادي، فرهنگی کشور و همچنین ارائه خدمات رفاهی مناسب، میتوان بستر مناسبی را براي اشاعه فرهنگ و ارزشهاي اسلامی فراهم نمود دستیابی کشور به موقعیت مطلوب در زمینه گردشگری در عرصه بین المللی بر اساس چشم انداز ۲۰ ساله و قانون برنامه توسعه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی دولت جمهوری اسلامی ایران تدوین گردیده. با توجه به چشم انداز ۲۰ ساله محقق شدن این اهداف در صنعت گردشگری قطعاً بر رسیدن به اهداف سایر قوانین برنامه توسعه تاثیر گذار خواهد بود. ورود گردشگر به کشور بیش از در آمدهای نفتی برای ما درآمد و منفعت خواهد داشت، توسعه صنعت گردشگری موجب شکوفائی اقتصادی و کاهش بیکاری و اشتغال زائی خواهد شد و در مجموع توسعه پایدار در صنعت گردشگری اثراتش را در تمام بخشهای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بسرعت نشان خواهد داد. بر اساس تصمیمات گرفته شده در اجلاس مجمع جهانی unwto (سازمان جهانی جهانگردی) کشورمان به عنوان یکی از هشت عضو کمیته برنامه ریزی unwto انتخاب و صاحب کرسیه ویژه شد و همچنین ایران به همراه هندوستان به عنوان اعضای آسیایی شورای اجرایی unwto انتخاب شدند. حال میتوان ابراز امیدواری کرد کشورمان از این پس نقش تعیین کننده تری در مجموعه سیاستهای کلان جهانگردی در سطح بین المللی ایفا کند. مدیریت کلان متخصص و مسلط به علم روز در زمینه صنعت گردشگری میتواند باعث رشد و شکوفائی این صنعت شود و مدیریت ضعیف میتواند زیان اقتصادی در بر داشته باشد. لذا اگر بخواهیم در یک جمله این بحث را کامل کنیم باید بگوئیم مدیریت کلان متخصص در این صنعت حرف اول را میزند ولی در امور اجرائی، خدماتی و سرمایه گذاری فقط باید بعنوان قانونگذار، ناظر و حامی بخش خصوصی باشد و انجام امور خدمات رسانی را به بخش خصوصی واگذار نماید، در این صورت شاهد صنعت گردشگری پویا، پایدار و درآمدزا خواهیم بود.هرچند اهميت دادن به صنعت گردشگري در برنامه ريزي هاي كلان كشور به عنوان يك اصل مهم مورد توجه برنامه نويسان پس از پايان جنگ تحميلي قرار گرفت اما اين برنامه ريزي ها نتوانست به رشد و توسعه اين صنعت در كشور كمك چنداني كند و رقباي ايران در منطقه توانستند فاصله قابل توجهي را با كشورمان در جذب گردشگر خارجي ايجاد كنند(روزنامه رسالت، شماره 7269 ) . گردشگری نسبت به سایر خدمات، بیشتر از طریق عرضه هدایت می‌شود، محصول گردشگری با مشارکت عرضه کنندگان مختلف تولید می‌شود،محصول گردشگری در یک دوره زمانی و طی مراحل مختلف تجزیه می‌شود و همین امر ارزیابی آن را دشوار و پیچیده می‌کند،محصول گردشگری برای مصرف کنندگان آن پرمخاطره است،بخشی از محصول گردشگری مبتنی بر رؤیاها و امیال شخصی مصرف کننده است،صنعت گردشگری نسبت به نیروهای بیرونی که خارج از کنترل عرضه کنندگان هستند، آسیب‌پذیر و شکننده است(کاظمی، ۱۳۸۵: ۲۰۰-۱۹۹).برای ایجاد شرایط مناسب و ارائه خدمات بهتر بخش گردشگری نیازمند فراهم بودن امکاناتی است که مهمترین آنها عبارتند از .
تسهیلات: که به بخش تجاری (هتل‌ها، مهمانسراها، اردگاه‌های تفریحی) بخش خصوصی (اقامتگاه‌های خصوصی و ویلاها) و کاروان‌های مسافری تقسیم می‌شود. در جهان سوم، نسبت به کشورهای توسعه یافته گرایش کمتری به سمت ایجاد تسهیلات خودگران برای گردشگران وجود دارد و علت آن هم هزینه‌های نسبتاً پایین نیروی کار می‌باشد.
خدمات و تسهیلات دیگر: که دامنه وسیعی از خدمات حمایتی نظیر فروشگاه‌ها، رستوران‌ها، بانک‌ها و مراکز پزشکی را در بر می‌گیرد و دامنه تدارکات آنها از پاتوق‌های خودگردان نظیر کلوب مدیترانه تا تکیه کامل بر تسیهلات محلی را شامل می‌شود. را در بیشتر کشورهای توسعه یافته‌تر جهان سوم تنها در مناطق شهری می‌توان یافت .
زیرساخت‌ها: این کلمه از لحاظ معنایی واژه وسیعی است که جهت پوشش اقلام حمایتی مورد نیاز برای تهیه خدمات ذکر شده در بالا (جاده، راه‌آهن، فرودگاه، نیروی برق، کانال‌های فاضلاب و غیره) به کار می‌رود. به دلیل هزینه‌های سرمایه‌ای بالا معمولاً دولت‌ها عهده‌دار تهیه این خدمات هستند و اغلب به مردم محلی نیز سرویس می‌دهند(لی، ۱۳۷۸: ۴۶ـ۴۵). امروزه فروش بلیط‌ها به طور سنتی دستخوش تغییر و تحولات زیادی شده است. مانند سیستم مسافرت بدون بلیط و فروش از طریق اینترنت که موجب شده در روند کار تسریع و تسهیل شود و این امر حتی ممکن است به تدریج منجر به حذف واسطه‌ها شود و مردم شخصاً اقدام به خرید بلیط خود نمایند. جاذبه ها و یاد بودهای تاریخی ویژه، نیز نشان فرهنگ یا نماد یک ملت هستند و به عنوان مقاصد توریستی محسوب می‌شوند. معبد زیگورات چغازنبیل، تخت جمشید، میدان نقش جهان، تخت سلیمان، پاسارگاد، نقش رستم، ارگ بم، گنبد سلطانیه، کتیبه بیستون و قره کلیسا در ارومیه، سدهای شوشتر ۱۱ اثر تاریخی ایران هستند که در فهرست میراث جهانی ثبت شده اند.
«ممکن است توسعه جهانگردی از جهتی ایجاد مزیت کند و از جنبه‌ای دیگر محدودیت به وجود آورد. مثلاً از جهت اشتغال‌زایی و ایجاد درآمد برای ساکنان یک منطقه مفید واقع شود ولی از سوی دیگر سبب آلوده ساختن محیط زیست و از میان رفتن محیط طبیعی و سرمایه‌های ملی شود.»(الوانی، ۱۳۸۵: ۱۳۱)حضور بازدیدکنندگان در هر کشوری بر الگوی زندگی افراد بومی تأثیر می‌گذارد. بازدید کنندگان نیز تحت تأثیر فرهنگ کشورمیزبان قرار می گیرند.بدین ترتیب می توان نتیجه گرفت گردشگری حاوی اثرات مثبت و منفی متعددی است و میزان یا چگونگی این اثرات بستگی به شرایط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور توریست پذیر و گردشگران ورودی خواهد داشت. برای جلب گردشگران از کشورها و مناطق مختلف و با انگیزه‌های متفاوت، وجود منابع و جاذبه‌هایی در مقصد ضروری است. به صرف سرمایه‌گذاری در صنعت گردشگری و فراهم آوردن انواع تسهیلات حمل و نقل و اسکان و سایر خدمات، بدون وجود جاذبه‌های مناسب، نمی‌توان به توسعه این صنعت امیدوار بود؛ به همین دلیل جاذبه‌ها و منابع گردشگری را از جمله ارکان اصلی این صنعت می‌دانند» (کاظمی، ۱۳۸۵: ۸۵)به اعتقاد مک کانل (۱۹۷۴) رشدگردشگری در این سطح ,فرصتها و تهدیدهایی برای محیط؛جوامع وتعامل بین آنها به همراه خواهد داشت؛ موفقیت در جهانگردی زمانی حاصل می شود که اطمینان یابیم موجب رشدکیفیت زندگی ،درآمد ملی ودر عین حال محیط فرهنگی وزیستی شده است. در این راه پژوهش می تواند یاری رسان سازمانها وشرکتهای مرتبط با بخش گردشگری باشد وموجب شناسایی اولویتها و سیاستگزاری ها باشدوازاین طریق به پیش بینی بازار وارایه روند های نوین پرداخت وبدین ترتیب آسیب ها ورویدادهای خطرافرین وغیر منتظره را کاهش داد .
 منابع :
1. کتاب جغرافیا و تعلیمات اجتماعی و تاریخ مقاطع اول راهنمایی تا سوم دبیرستان
2. ویکی‌پدیا، «Tourism»، ویکی‌پدیای انگلیسی، دانشنامهٔ آزاد(14می 2008)
3. روزنامه رسالت، شماره 7269 به تاريخ 29/2/90، صفحه 17 (حرف امروز)
4. دریایی، محمد(۱۳۸۴) سیاحت و جهانگردی در فرآیند تمدن و قرآن، تهران: نشر سبحان نور، چاپ اول
5. الوانی، سید مهدی. پیروزبخت، معصومه(۱۳۸۵)فرایند مدیریت جهانگردی، تهران:دفترپژوهشهای فرهنگی، چاپ اول
6. همایون ، محمد هادی(۱۳۸۴) جهانگردی: ارتباطی میان فرهنگی،انتشارات دانشگاه امام صادق، تهران، چاپ اول
یعقوب زاده، رحیم، برنامه ریزی توریسم،تهران، انتشارات کیان فردا، ۱۳۸۸(رحیم یعقوب زاده پژوهشگر و استاد دانشگاه) .
7. دیکشنری پرفسور جعفر جعفری
8. کتاب واژگان تخصصی فراغت، گردشگری و هتلداری تالیف دکتر محمود ضیائی -روزبه میرزایی
9. سایت مرکز گردشگری علمی –فرهنگی دانشجویان ایران(ایستا)
10. داس ویل، راجر(۱۳۸۴) مدیریت چهانگردی؛ مبانی ، راهبردهاو آثار،ترجمه اعرابی ، سید محمد و ایزدی، داوود، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، چاپ سوم
11. دولت آبادی، فیروز. یعقوب زاده، رحیم(۱۳۸۸) گردشگری فرهنگی و ارائه راهکارها برای ارتقائ آن در ایران، انشارات دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ اول
12. کاظمی، محمد(۱۳۸۵) مدیریت گردشگری، تهران: انتشارات سمت ، چاپ اول
13. گی، چاک. وای(۱۳۸۵)جهانگردی در چشم اندازی جامع، ترجمه پارساییان ، علی و اعرابی، محمد، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، چاپ سوم
14. لامزن، لومسدون (۱۳۸۴) بازاریابی گردشگری، ترجمه، گوهریان محمد ابراهیم، تهران، انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی،
15. لی، جان(۱۳۷۸) گردشگری و توسعه در جهان سوم، ترجمه؛ افتخای، علی رضا رکن الدین و صالحی امین ، معصومه،شرکت چاپ و نشر بازرگانی، تهران، چاپ اول
16. ولا،فرانسوا. بیچریل، یونل(۱۳۸۴) گردشگری بین المللی،ترجمه گوهریان، محمد ابراهیم و کتابچی ، محمد مهدی، موسسه انتشارات امیر کبیر،تهران ، چاپ اول
17. یعقوب زاده، رحیم، برنامه ریزی توریسم،تهران، انتشارات کیان فردا، ۱۳۸۸
18. الوانی ، مهدی .پیروز بخت ،معصومه.(۱۳۷۵)فرآیند مدیریت توریسم،تهران ،مرکز مطاعات فرهنگی
19. پاپلی،محمد حسین.سقایی،مهدی.(۱۳۸۵)گردشگری (ماهیت ومفاهیم)تهران ،انتشارات سمت
20. کاظمی ،مهدی. (۱۳۸۵)مدیریت توریسم،تهران ، انتشارات سمت
21. لی،جان (۱۳۷۸) گردشگری وتوسعه در جهان سوم،ترجمه عبدالرضارکن الدین افتخاری،شرکت چاپ ونشر بازرگانی
22. چاک وای،گی. گردشگری بین المللی در چشم اندازی جامع چاپ اول،ترجمه علی پارساییان و محمد اعرابی،تهران ،دفتر پژوهشهای فرهنگی ،چاپ سوم ،۱۳۸۵
23. یعقوب زاده ،رحیم .روزنامه شرق ،۷/۵/۱۳۸۳،گردشگری ثروت پنهان)
24. یعقوب زاده، رحیم (۱۳۸۸)، گردشگری فرهنگی و ارائه راهکارها، تهران، مرکز تحقیقات استراتزیک و دانشگاه آزاد، چاپ اول
25. دولت آبادی، فیروز. یعقوب زاده، رحیم(۱۳۸۸) گردشگری فرهنگی و ارائه راهکارها برای ارتقائ آن در ایران، انشارات دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ اول
26. 2- مارتینو ، پیر .1381.شرق درادبیات فرانسه قرون هفدهم و هجدهم ، جلال ستاری ، تهران ، نشر مرکز چا پ او .
27. توسعه منطقه ای در سوئیس]، بازدید 5 آذر 89.
28. گذری بر مفاهیم توسعه منطقه ای، بازدید 5 آذر 89.
29. http:// http://www.taghribnews.ir صندوق توسعه منطقه ای]، بازدید 5 آذر 89.
30. کشمیری، بازدید در 4 آذر 89.
31. وظایف دولت در بحث توسعه منطقه ای، بازدید در 4 آذر 89.
32. ۶٫۰ ۶٫۱ [ http://tosea.itan.ir محمد طاهری نژاد، بازدید در 5 آذر 89.
33. خبرگزاری ایرنا 18 آبان 1387 . Normal 0 false false false EN-US X-NONE AR-SA